Μένη Κανατσούλη: «Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα» κριτική της Σοφίας Γαβριηλίδου
Η Μένη Κανατσούλη, καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, είναι ήδη γνωστή για το έργο της στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας. Κρίνω, ωστόσο, σκόπιμο να θυμίσω ότι πέρα από πάρα πολλά επιστημονικά άρθρα και μελέτες σε ελληνικά, σε διεθνή και ξένα έντυπα, καθώς και επιμέλειες και μεταφράσεις βιβλίων, έχει γράψει οκτώ βιβλία, που είναι όλα κλασικά στον χώρο της θεωρίας και της κριτικής της παιδικής λογοτεχνίας και απαραίτητα στη βιβλιοθήκη όσων ασχολούνται με τη μελέτη και την έρευνα του βιβλίου για παιδιά. Αυτό που θα είχε ενδιαφέρον να επισημανθεί σχετικά, ώστε να γίνουν καλύτερα κατανοητά όσα θα αναφερθούν στη συνέχεια, είναι ότι πάντα τα βιβλία της, με την έκδοσή τους, συνιστούσαν μια πολύ ευτυχή στιγμή για τη μελέτη της παιδικής λογοτεχνίας. Καθένα επηρέαζε τον τρόπο με τον οποίο είχαμε συνηθίσει κάθε φορά να διαβάζουμε, να μελετούμε και να σκεφτόμαστε την παιδική λογοτεχνία. Καθένα εστίαζε σε διαφορετικά ζητήματα και εκκινούσε από διαφορετικούς προβληματισμούς, από την κριτική και τη θεωρία της παιδικής λογοτεχνίας, το χιούμορ και την εξέλιξη, διαχρονικά, του χιουμοριστικού στοιχείου στο παιδικό βιβλίο, μέχρι την ιδεολογία της παιδικής λογοτεχνίας, τις έμφυλες αναπαραστάσεις της και την πολιτισμική ταυτότητα της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας.
Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα είναι ο ευρηματικός, αμφίσημος και γι’ αυτό ιδιαίτερα ελκυστικός τίτλος του τελευταίου βιβλίου της. Ο υπότιτλος, ωστόσο, «Λογοτεχνία για αναγνώστες προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας», αποσαφηνίζει το θέμα του βιβλίου, κομίζοντας παράλληλα στους αποδέκτες του, μελετητές, εκπαιδευτικούς, γονείς, και έναν προβληματισμό σχετικά με τις υποκατηγορίες αναγνωστικού κοινού της παιδικής λογοτεχνίας. Διότι, ακόμη και σήμερα, παρόλο που ο ακαδημαϊκός διάλογος έχει αναδείξει σημαντικές πτυχές της παιδικής λογοτεχνίας και έχει εμβαθύνει σε κρίσιμα ζητήματα των βιβλίων για παιδιά, με τον όρο «παιδική λογοτεχνία» αναφερόμαστε συχνά και αδιακρίτως σε βιβλία που απευθύνονται σε μη ενήλικα άτομα, σε παιδιά από τα πρώτα χρόνια της ζωής τους μέχρι την ηλικία των δεκαοκτώ ετών, που είναι μια μεγάλη, ως προς το ηλικιακό εύρος, κατηγορία αναγνωστών.
Είναι, με μια άλλη προσέγγιση, ένα βιβλίο που μιλάει για βιβλία και ίσως γι’ αυτό, αν και είναι θεωρητικό, διαβάζεται με την ίδια ευχαρίστηση και τη ροή ενός μυθιστορήματος. Εξάλλου, σε κάθε μελέτη της Κανατσούλη, όπως και σ’ αυτό το βιβλίο της, αναγνωρίζουμε το στίγμα της, το προσωπικό της ύφος και τον τρόπο γραφής της: βαθύς, στοχαστικός επιστημονικός λόγος, αλλά παράλληλα κατανοητός, ευχάριστος, απολαυστικός, λόγος που δεν έχουμε συνηθίσει σε θεωρητικά βιβλία.
Ένα από το θέματα που απασχολούσε ήδη τη Μένη Κανατσούλη σε κάποιες πρώτες μελέτες της είναι ότι στον ακαδημαϊκό χώρο, αλλά και στον ευρύτερα κοινωνικό, συνηθίζουμε να συνεξετάζουμε την εφηβική ή νεανική λογοτεχνία σε σχέση με την παιδική, επισημαίνοντας ότι θα πρέπει «να αναπτυχθεί μια συλλογιστική των κριτηρίων που διαφοροποιούν τη μία από την άλλη». Έκφραση του προβληματισμού της ήταν και ένα συνέδριο που διοργάνωσε η ίδια, λίγα χρόνια αργότερα, στην Παιδαγωγική Σχολή του Α.Π.Θ., από όπου προέκυψε ένας τόμος με τις εισηγήσεις των συνέδρων, αποκαθιστώντας ζητήματα ορισμού της εφηβικής λογοτεχνίας. Παράλληλα αναδείχθηκε ότι η παιδική λογοτεχνία μπορεί να διακριθεί, όχι μόνο σε σχέση με το λογοτεχνικό είδος ή με τη θεματική της, αλλά και σύμφωνα με το ηλικιακό κοινό στο οποίο απευθύνεται. Οι υποκατηγορίες αναγνωστικού κοινού θα συνεχίσουν να την απασχολούν, καθώς καθεμία έχει τα δικά της ιδιαίτερα γνωρίσματα και αναγνωστικές ανάγκες.
Στο νέο της βιβλίο, Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα, εστιάζει στα βιβλία που απευθύνονται σε πολύ μικρούς αναγνώστες, διακρίνοντας δύο κατηγορίες αναγνωστών με κοινό γνώρισμά τους την παιγνιώδη διαδικασία που ενέχει η λογοτεχνική πρόσληψη στην εξερεύνηση και, συνακόλουθα, στον έλεγχο του πραγματικού κόσμου των μικρών αναγνωστών, των φόβων και των επιθυμιών τους μέσα από τους συμβολικούς, φανταστικούς κόσμους των εξιστορήσεων. Η μία κατηγορία αφορά παιδιά πρώτης σχολικής ηλικίας ή πρώιμους αναγνώστες, αναγνώστες που μόλις έχουν αρχίσει να κατακτούν τη δεξιότητα της ανάγνωσης, και η δεύτερη κατηγορία παιδιά προσχολικής ηλικίας ή προαναγνώστες, που είναι, όπως αναφέρει η συγγραφέας, όσα παιδιά δεν έχουν γίνει ακόμη αναγνώστες και αποκτούν την εμπειρία της ανάγνωσης μέσα από τις αναγνώσεις που τους απευθύνουν οι ενήλικοι του περιβάλλοντός τους.
Συνεχίζει με την καταγραφή των ιδιαίτερων αναπτυξιακών χαρακτηριστικών αυτών των δύο ομάδων αναγνωστών, η οποία είναι ιδιαίτερα βοηθητική, όχι μόνο για να γίνουν καλύτερα κατανοητές οι ιδιαιτερότητες, οι προσδοκίες και κυρίως οι ικανότητες πρόσληψης των πολύ μικρών παιδιών, αλλά και επειδή τίθενται έτσι έμμεσα κάποια κριτήρια αξιολόγησης και επιλογής βιβλίων. Ταυτόχρονα, η καταγραφή αυτή προσφέρει ένα καλό πλαίσιο λειτουργικής και δημιουργικής δραστηριοποίησης σε μελλοντικούς συγγραφείς, εικονογράφους ή εκδότες.
Το βιβλίο, με μια πολύ γενική εκτίμηση, οργανώνεται σε δύο μέρη. Στο πρώτο, που είναι εκτενέστερο, αναπτύσσει τις θεωρητικές απόψεις που περιβάλλουν το βιβλίο για πολύ μικρά παιδιά και παράλληλα εμβαθύνει, εξετάζει, σχολιάζει έναν πολύ μεγάλο αριθμό σύγχρονων εικονογραφημένων βιβλίων. Είναι, με μια άλλη προσέγγιση, ένα βιβλίο που μιλάει για βιβλία και ίσως γι’ αυτό, αν και είναι θεωρητικό, διαβάζεται με την ίδια ευχαρίστηση και τη ροή ενός μυθιστορήματος. Εξάλλου, σε κάθε μελέτη της Κανατσούλη, όπως και σ’ αυτό το βιβλίο της, αναγνωρίζουμε το στίγμα της, το προσωπικό της ύφος και τον τρόπο γραφής της: βαθύς, στοχαστικός επιστημονικός λόγος, αλλά παράλληλα κατανοητός, ευχάριστος, απολαυστικός, λόγος που δεν έχουμε συνηθίσει σε θεωρητικά βιβλία. Ύφος που επίσης χαρακτηρίζει και το δεύτερο μέρος του βιβλίου, το οποίο περιέχει μια εκτενή και διεξοδική ερμηνεία των βασικών γραμματολογικών όρων του βιβλίου, όπως «παραμύθι», λαϊκό ή έντεχνο, όπου αναφέρονται τα χαρακτηριστικά τους, «βιβλία γνώσεων», «εικονογραφημένα βιβλία», «διακειμενικότητα», καθώς και άλλα αφηγηματικά στοιχεία των βιβλίων για παιδιά.
Τα βιβλία για μικρά παιδιά που εξετάζει η Μένη Κανατσούλη στο Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα, και για τα οποία παραθέτει τις απόψεις της, επιλέχθηκαν από την ίδια με ιδιαίτερη επιμέλεια από την ελληνική και ξένη εκδοτική παραγωγή, με βασικό κριτήριο, εκτός από την αισθητική τους, τη δυναμική τους να συναντήσουν τα μεγάλα «μυστικά» των μικρών παιδιών, τα άγχη, τις φοβίες τους, τη δύσκολη πραγματικότητα, τη δική τους ή άλλων, με κριτήριο τη δυναμική τους να ξεδιπλώσουν τα όνειρά τους και να απενοχοποιήσουν ψεύτικες και απατηλές τυχόν ενοχές τους. Το βιβλίο αυτό μιλάει για βιβλία των οποίων οι μικροί αφηγηματικοί χαρακτήρες έρχονται αντιμέτωποι με μικρές ή μεγάλες αλήθειες, αλήθειες ιδιαίτερων οικογενειακών συνθηκών, με διάφορες πολύπλοκες καταστάσεις, δύσκολες ή διασκεδαστικά δύσκολες, με τραυματικές εμπειρίες και τραγικά γεγονότα όπως είναι η απώλεια, το πένθος, η βία, με όνειρα και εφιάλτες, με αδυναμίες και συναισθήματά τους, όπως είναι ο θυμός, η ζήλια. Με αφορμή τα βιβλία, αναδεικνύει με τα σχόλιά της και τις επισημάνσεις της ότι οι κοινωνικές και πολιτισμικές συνθήκες, όπως έχουν διαμορφωθεί τελευταία, θέτουν τους μικρούς αναγνώστες σε διαφορετική διαλεκτική σχέση με τα αναγνώσματά τους και σε διαφορετικούς ρόλους από αυτούς που παραδοσιακά έχουν καθιερωθεί. Αναδεικνύει ακόμη πώς βιβλία γραμμένα με περίσκεψη, αξιοποιώντας κάποτε την αλληγορία, την παρωδία και το χιούμορ, βελτιώνουν την αυτοαντίληψη των μικρών παιδιών αναγνωστών, τα προετοιμάζουν για τα πολλαπλά ενδεχόμενα που μπορεί να προκύψουν στην ζωή τους, τα υποστηρίζουν συναισθηματικά σε ρεαλιστικές τους ανάγκες.
Εξάλλου, μια τάση των βιβλίων για μικρά παιδιά τελευταία, και χαρακτηριστικό και των βιβλίων τα οποία συμπεριλαμβάνονται στην εξέταση, είναι να δίνουν μεγαλύτερη έμφαση σε ρεαλιστικές εμπειρίες. Στόχος προφανής αυτών των βιβλίων είναι να δώσουν φωνή στις ανησυχίες των παιδιών μέσα από τη φωνή των αφηγηματικών προσώπων των βιβλίων και να τους δώσουν νέες προοπτικές σε τυχόν δυσάρεστες γι’ αυτά πραγματικότητες, μέσα από τις επιλογές των συνομήλικων λογοτεχνικών χαρακτήρων. Αναφέροντας δυσάρεστες πραγματικότητες, δύσκολες συνθήκες ή τραυματικές εμπειρίες, δεν σημαίνει ότι τα βιβλία που σχολιάζονται, καθώς και τα ζητήματα της παιδικής λογοτεχνίας που εξετάζονται, εστιάζουν απαραίτητα σε ό,τι για την ενήλικη σκέψη είναι μια πολύ δυσάρεστη εμπειρία, όπως η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Για το μικρό παιδί, δυσκολία είναι να μάθει να χρησιμοποιεί το γιογιό του, όπως η μικρή πριγκίπισσα του βιβλίου Θέλω το γιογιό μου του Tony Ross, για να αναφέρω έναν από τους τίτλους που σχολιάζονται. Δυσκολία είναι ακόμη να επεξεργαστεί τον καταπιεστικό έλεγχο των ενηλίκων, ή την αυταρχικότητα της γονεϊκής εξουσίας, τουλάχιστον όπως την εννοεί το παιδί, αλλά και να διαχειριστεί τη δική του τάση να εξουσιάζει τους ενηλίκους, να μετριάζει τον εγωισμό του και να οδηγηθεί σε έναν ορθολογιστικότερο τρόπο σκέψης.
Αυτό που διαπιστώνουμε σήμερα σχετικά με τα βιβλία για μικρά παιδιά και γίνεται πολύ εμφανές στο βιβλίο της Κανατσούλη είναι ότι αναπόσπαστα δομικά τους στοιχεία είναι η εικόνα, οπτικά σύμβολα, λεκτικοί γρίφοι και, σε κάποια, τα κινούμενα στοιχεία. Η όλη διαμόρφωση του βιβλίου για παιδιά αυτής της ηλικιακής ομάδας διαμορφώνεται όλο και συχνότερα με την αξιοποίηση πολλαπλής, πολυσύνθετης και ευρηματικής συνύπαρξης των εικονογραφικών, λεκτικών και οπτικών σημείων. Στα βιβλία αυτά, το τελικό νόημά τους προκύπτει από κάθε σημείο τους: από τις εικόνες, τις λέξεις, τα σύμβολα, καθώς και από τη συνεργασία όλων των στοιχείων και από τη διάταξη που έχουν μέσα στις σελίδες του βιβλίου. Ιδιότυπη οργάνωση και σχεδιασμός, εικόνες, γραφήματα, οπτικοί κώδικες ή και κινητά στοιχεία, ευφυή περικειμενικά στοιχεία, διεικονικότητα και διακειμενικότητα, ιστορίες με νέες θεματικές ή παλιές, αλλά με νέα και σύγχρονη οπτική και ενταγμένες σε σύγχρονο συγκείμενο, είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των βιβλίων που εξετάζει η συγγραφέας. Σ’ έναν μεγάλο αριθμό των βιβλίων που σχολιάζονται τον ουσιαστικό ρόλο στην αφήγηση έχει αναλάβει η εικόνα, με τις λέξεις να λειτουργούν συχνά περισσότερο ως αφηγηματικοί δείκτες, παρά να συνθέτουν το βασικό κείμενο του βιβλίου. Έτσι, η ανάγνωσή τους έχει πολυαισθητηριακό χαρακτήρα.
Μια άλλη τάση, εξάλλου, των σύγχρονων βιβλίων που απευθύνονται σε προαναγνώστες και πρώιμους αναγνώστες είναι να ενθαρρύνουν την παιγνιώδη διάθεση που ούτως ή άλλως υπάρχει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, στη διαδικασία της ανάγνωσης. Κάθε προσπάθεια αποκωδικοποίησης των νοημάτων μοιάζει με την ευχαρίστηση που φέρνει η προσπάθεια να λύσουμε γρίφους, με τη χαρά που αποκομίζουμε όταν ανταποκρινόμαστε με επιτυχία στους στόχους του παιχνιδιού. Η παιγνιώδης διάσταση, από την άλλη, μπορεί να αφορά τη μορφή του βιβλίου, τον όλο σχεδιασμό του με κινητά στοιχεία, καθώς και τον διαδραστικό του χαρακτήρα, ζητήματα τα οποία εξετάζονται όλα στα Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα, και τα οποία λίγο-πολύ βρισκόμαστε στον πειρασμό να μαρτυρήσουμε.
Ένα από τα «μυστικά» που μας αποκαλύπτει η συγγραφέας είναι ότι τα βιβλία αυτά αφορούν και την ενήλικη αναγνωστική κοινότητα, καθώς της αποκαλύπτουν, με χιούμορ, με κριτική διάθεση και με υπαινιγμούς, και δικά της «μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα». Οι νέες τάσεις του εικονογραφημένου βιβλίου, οι υπαινικτικές αμφισβητήσεις του, οι νέες και διαφορετικές προοπτικές του και οι πολλαπλές ευρηματικές πτυχές στον σχεδιασμό του ενθαρρύνουν τον ενήλικο αναγνώστη να ξεσκεπάσει, παίζοντας μαζί με τα παιδιά, ή και μόνος του, όλα αυτά τα «μυστικά» που θέλουν να του αποκαλύψουν, ενώ τον προκαλούν να συναντήσει, σε νέο πλαίσιο και με νέες σημασιοδοτήσεις, νοσταλγικές μνήμες της δικής του παιδικής ηλικίας και των δικών του παιδικών βιβλίων.
Μυστικά, ψέματα, όνειρα και άλλα
Λογοτεχνία για αναγνώστες προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας
Μένη Κανατσούλη
University Studio Press
276 σελ.
Τιμή € 17,00
