Κώστας Γ. Χαραλαμπίδης: «Προλεγόμενα στη θεολογία του μουσικού έργου» κριτική του Απόστολου Σπυράκη
Η μουσική των τροβαδούρων του Μεσαίωνα χαρακτηριζόταν από την εκκλησία σατανική, άγρια, οι επίσκοποι την είχαν αποκηρύξει με το σκεπτικό ότι θόλωνε το μυαλό, ήταν χυδαία, (musica vulgaris), ότι βεβήλωνε κάθε ιερό, ότι μπορούσε να οδηγήσει τους πλανημένους πανηγυριστές στην οριστική απώλεια της ψυχής τους, οι εικονογραφήσεις της εποχής έδειχναν τον Σατανά να παίζει βιολί οδηγώντας τους μεθυσμένους πανηγυριστές στην κόλαση. Όμως ο λαός λάτρευε αυτούς τους τραγουδιστές που περιφέρονταν από κάστρο σε κάστρο τραγουδώντας τα κατορθώματα των ηρώων της εποχής, ενώ στα τοπικά πανηγύρια οι χορευτές προσπαθούσαν να ξορκίσουν τον θάνατο με χορούς νεκρικούς τη μέρα της γιορτής των Μακκαβαίων (danse de macabre).
Η μουσική ασκούσε πάντοτε ιδιαίτερη επιρροή στον ανθρώπινο ψυχισμό και η μαγική δύναμη του ήχου συνδέθηκε με το υπερφυσικό και το ακατανόητο. Με την εξάπλωση της οργανωμένης θρησκείας, η θεματική της μουσικής τέχνης γνώρισε μια εξέλιξη αξιοθαύμαστη και μοναδική, που οφειλόταν εν πολλοίς στη χρησιμοποίησή της από τους θρησκευτικούς ηγέτες για τη διάδοση των μηνυμάτων που πρέσβευαν μέσα από δρώμενα και ακολουθίες, οι οποίες επενδύονταν μουσικά ώστε τα πλήθη των πιστών να αφομοιώσουν ευκολότερα τα εν λόγω μηνύματα.
Γι’ αυτό και οι σοφοί μεταρρυθμιστές, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες, οι φιλόσοφοι κι οι μουσικές ιδιοφυΐες προσπάθησαν να μετασχηματίσουν τους ήχους της ανθρώπινης φωνής και των εκπληκτικών οργάνων που εφευρέθηκαν σ’ εκείνο το εργαλείο που προσφέρει στον άνθρωπο την πνευματική ανάταση, η οποία του επιτρέπει να προσεγγίσει την άυλη υπόσταση αυτής της ιδιότητας που ονομάζουμε θείο.
Πέραν κάθε αμφισβήτησης, μέχρι και τον 20ό αιώνα η θεολογία υπήρξε καθοριστικός παράγοντας στη διαμόρφωση των μουσικών τάσεων. Στη σχέση Εκκλησίας και μουσικής οφείλονται αριστουργήματα του παγκόσμιου πολιτισμού, όπως οι λειτουργίες του Μπαχ ή οι έξοχοι ύμνοι του Ιωάννη του Δαμασκηνού. Σ’ ολόκληρο τον Μεσαίωνα τα ξακουστά μοναστήρια με τις πλούσιες μουσικές βιβλιοθήκες τους ήταν ο ιδανικός χώρος, όπου οι ταλαντούχοι συνθέτες μπορούσαν να μελετήσουν και να εργαστούν, οι ναοί με τις εντυπωσιακές τους φωταψίες, την υποβλητική τους αρχιτεκτονική, τα επιβλητικά γλυπτά, τις υπέροχες τοιχογραφίες και τη χρήση οργάνων θαυμαστών όπως το Οrgel (εκκλησιαστικό όργανο), αποτελούσαν τον κατεξοχήν χώρο προεργασίας και παρουσίασης των εκάστοτε μουσικών τάσεων και καινοτομιών. Αυτή τη σχέση θεολογίας και μουσικής μελετά ο αρχιμουσικός, συνθέτης, μουσικοκριτικός και μουσικοπαιδαγωγός Κώστας Χαραλαμπίδης, διατρέχοντας όλη την πορεία διαμόρφωσης της θρησκευτικής μουσικής κι εξετάζοντας το ιστορικό περίγραμμα και την αλληλεπίδραση τέχνης και πολιτικής.
Παρότι μεγάλα κομμάτια της ιστορικής εξέλιξης της μουσικής παραμένουν άγνωστα και σκοτεινά, γνωρίζουμε την αλληλουχία των γεγονότων. Οι μελωδίες των αρχαίων Ελλήνων, οι παιάνες του Αρχίλοχου και του Αλκμάνος, που τραγουδιόνταν στα θέατρα και στους αθλητικούς αγώνες, ενσωματώθηκαν βαθμιαία στους ύμνους της Εκκλησίας, ενώ οι φωτισμένοι αυτοκράτορες έφτιαχναν οι ίδιοι τροπάρια βασισμένοι στα αρχαία μέλη, όπως για παράδειγμα ο Ιουστινιανός, που θεωρείται ο συνθέτης του ύμνου «Ο μονογενής υιός και λόγος του Θεού...»
Καθοριστικό για την πορεία της μουσικής υπήρξε το σχίσμα Ανατολικής και Δυτικής Εκκλησίας, που διήνυσαν έκτοτε πορείες διαφορετικές, με τους Δυτικούς να έχουν ως αιχμή την πάμπλουτη πόλη της Βενετίας και να παίρνουν τα πρωτεία της υπεροχής με πράξεις επαίσχυντες, όπως η κλοπή του σκηνώματος του Αγίου Ευαγγελιστού Μάρκου το 829 από την Αλεξάνδρεια και η οικοδόμηση του ναού που θα στέγαζε το σκήνωμα, ναός ο οποίος διακοσμήθηκε από κλοπιμαία μάρμαρα, εικόνες εξαίσιες, χρυσαφικά, κομψοτεχνήματα υπέροχα και κάθε λογής έργα τέχνης που αρπάχτηκαν κατά τη λεηλασία της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204.
Η ανακάλυψη των τετραφωνικών χορωδιών και της πολυφωνικής μουσικής στη δυτική Ευρώπη αποτελεί κατά τους μουσικοκριτικούς το μεγαλύτερο μουσικό επίτευγμα του Μεσαίωνα, ενώ μια σειρά λαμπρών συνθετών, όπως ο Παλεστρίνα, ο Χέντελ, ο Μπαχ, ο Μότσαρτ, ο Χάιντν κι ο Μέντελσον πάτησαν πάνω στη βαθιά τους πίστη αφήνοντας κληρονομιά στην ανθρωπότητα τα έξοχα έργα τους, που όλα είχαν το θρησκευτικό συναίσθημα ως πηγή έμπνευσης.
Η Ανατολική Εκκλησία ακολούθησε τη δική της πορεία με πρωτεργάτες τον Ρωμανό τον Μελωδό, τον επονομαζόμενο «Πίνδαρο της εκκλησιαστικής μουσικής», τον Ιωάννη τον Δαμασκηνό, που συνέγραψε σε περγαμηνή την περίφημη Γραμματική της μουσικής ή αλλιώς κανόνιον, σύμφωνα με τους κανόνες που είχαν εφεύρει οι αρχαίοι Έλληνες κι αργότερα τον μαΐστορα Ιωάννη Κουκουζέλη, μοναχό της Μεγίστης Λαύρας του Αγίου Όρους, που συνέγραψε το μέγα ίσον, αλλά και την Κασσιανή Μοναχή, τον Λέοντα τον Σοφό, τον αυτοκράτορα Θεόφιλο, τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φώτιο, τον Ανατόλιο τον Στουδίτη, τον Ιωάννη τον Γλυκό, τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο, τον Κοσμά τον Ξένο, τον Ιωάννη Κλαδά. Στην πιο σύγχρονη εποχή ξεχωρίζουν οι μορφές του Πέτρου Πελοποννήσιου (πέθανε το 1777), του Γεωργίου του Κρητός, του Χουρμούζιου Χαρτοφύλακος και του αρχιεπισκόπου Δυρραχίου Χρύσανθου. Ένα άγνωστο πλήθος των μουσικών χειρογράφων που χρησιμοποιούσαν μια σημειογραφία εξαιρετικά περίπλοκη και δυσνόητη καταστράφηκε από τους φανατικούς την περίοδο της εικονομαχίας, καθώς ήταν διακοσμημένα με εικόνες περίτεχνες και ως αποτέλεσμα η εργογραφία της χρυσής εποχής της βυζαντινής μουσικής, αυτή δηλαδή των πρώτων οχτώ αιώνων της αυτοκρατορίας, να θεωρείται οριστικώς απολεσθείσα.
Κατά τον συγγραφέα, η βυζαντινή μουσική παραμένει στο περιθώριο των διεθνών ακουσμάτων, εξαιτίας του ότι ο πλούτος των σχετικών πηγών βρίσκεται κατακερματισμένος σε ιδιωτικές συλλογές, μουσεία και μοναστήρια ανά τον κόσμο, δυσχεραίνοντας φοβερά το έργο των ερευνητών, που έχουν ανακαλύψει κατά καιρούς εντυπωσιακές μαρτυρίες σε χειρόγραφα, όπως το Latin 5319 του Βατικανού, το οποίο αποδεικνύει κατά τους ειδικούς τον σαφή επηρεασμό της Δυτικής εκκλησιαστικής μουσικής από το βυζαντινό μέλος.
Ο Κώστας Χαραλαμπίδης εκτός των άλλων σπούδασε ανώτερα θεωρητικά της μουσικής, μετεκπαιδεύτηκε στη Γερμανία και στην Ιταλία ως υπότροφος, επιμελήθηκε τη θέσπιση του Μουσικού Τμήματος στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, του οποίου υπήρξε διευθυντής επί τριάντα τέσσερα χρόνια, ίδρυσε ορχήστρες και χορωδίες, διηύθυνε πάνω από πεντακόσιες συναυλίες, συμμετείχε σε διεθνή φεστιβάλ, είχε περισσότερες από 1.500 δημοσιεύσεις μουσικοκριτικής και τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών για την προσφορά του, η οποία διήρκεσε πάνω από 68 χρόνια.
Το συμπέρασμα του αείμνηστου αρχιμουσικού είναι ότι η μουσική μπορεί να αποτελέσει τη μαγική εκείνη δύναμη που μπορεί να διεγείρει συναισθήματα και να ανοίξει θύρες προς τα βαθύτερα κι ανεξερεύνητα μονοπάτια της ανθρώπινης ψυχής, εκεί όπου φωλιάζουν δυνάμεις άγνωστες κι ανεξέλεγκτες. Γι’ αυτό και οι σοφοί μεταρρυθμιστές, οι εκκλησιαστικοί ηγέτες, οι φιλόσοφοι κι οι μουσικές ιδιοφυΐες προσπάθησαν να μετασχηματίσουν τους ήχους της ανθρώπινης φωνής και των εκπληκτικών οργάνων που εφευρέθηκαν σ’ εκείνο το εργαλείο που προσφέρει στον άνθρωπο την πνευματική ανάταση, η οποία του επιτρέπει να προσεγγίσει την άυλη υπόσταση αυτής της ιδιότητας που ονομάζουμε θείο.
Προλεγόμενα στη θεολογία του μουσικού έργου
Κώστας Γ. Χαραλαμπίδης
Ιωλκός
542 σελ.
Τιμή € 20,00
