Jürgen Osterhammel – Niels P. Petersson: «Ιστορία της παγκοσμιοποίησης» κριτική του Θανάση Αντωνίου
«Η παγκοσμιοποίηση είναι ένας απαράμιλλος όρος, καθώς μπορεί να εκπληρώσει μια εύλογη ανάγκη μας: να δώσει μια ονομασία στην εποχή που ζούμε». Με αυτή τη διαπίστωση ξεκινάει το περιεκτικό κι ενδιαφέρον βιβλίο των ιστορικών Γιούργκεν Όστερχαμελ, ο οποίος διδάσκει στο Πανεπιστήμιο της Κονστάνς στη Γερμανία, και Νιλς Πέτερσον, ο οποίος σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Σέφιλντ Χάλαμ στην Αγγλία. Το βιβλίο δομείται πάνω σε μια σειρά ερωτημάτων που έχουν ήδη τεθεί εδώ και χρόνια στην παγκόσμια βιβλιογραφία για την παγκοσμιοποίηση. Οι συγγραφείς τα απαντούν και παρουσιάζουν τη δική τους εκδοχή για την ιστορία του όρου.
Σύμφωνα με τους συγγραφείς, ο όρος έγινε γνωστός παράλληλα με άλλους δύο: την «ιστορία του κόσμου» και την «παγκόσμια ιστορία». Υπάρχει διαφορά; Αυτό είναι το πρώτο από τα ερωτήματα που καλούνται να απαντήσουν αποφασίζοντας πως η ιστορία του κόσμου είναι η ιστορία των διάφορων πολιτισμών, ενώ η παγκόσμια ιστορία είναι η ιστορία των επαφών κι αλληλεπιδράσεων μεταξύ πολιτισμών. Έτσι, η παγκόσμια ιστορία περιλαμβάνει την ιστορία της παγκοσμιοποίησης, αλλά δεν εξαντλείται σε αυτή.
Δεύτερο ερώτημα: πότε ξεκινάει η παγκοσμιοποίηση; Οι δύο ιστορικοί εκτιμούν ότι η παγκοσμιοποίηση δεν πρέπει να ταυτίζεται με τις μετακινήσεις πληθυσμών κατά τους αρχαϊκούς χρόνους, έτσι προσδιορίζουν την εμφάνισή της περί το 1500 μ.Χ. με το κύμα της αποικιοκρατίας από την Ισπανία και την Πορτογαλία. Τη διαχωρίζουν μάλιστα από οτιδήποτε παλαιότερο ως μια «μη αναστρέψιμη διαδικασία παγκόσμιας ενοποίησης». Η ανάλυσή τους φτάνει μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1970, αφού δεν θεωρούν την πτώση των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού» ως μια φάση εξέλιξης της παγκοσμιοποίησης, αλλά αποτέλεσμά της.
Παρόλο που δομημένες συνδέσεις και δίκτυα μεταφορών υπήρχαν από παλιά, με την παγκοσμιοποίηση απέκτησαν «εύρος κι ένταση» και αναπτύχθηκαν μέσα στο πνεύμα του ευρωπαϊκού ορθολογισμού, ενώ η οργάνωση, η βιομηχανία, οι μεταφορές κι οι επικοινωνίες «έδεσαν» τις εξελίξεις και προσδιόρισαν τη μορφή της παγκοσμιοποίησης.
ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΙ ΦΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ
Οι Όστερχαμελ και Πέτερσον θεωρούν ότι χρειάστηκαν τρεις προϋποθέσεις για την εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης μετά τον 15ο αιώνα κι αυτές ήταν η ανάδυση των σύγχρονων κρατών, η ισχυροποίηση του θεσμού της βασιλείας και η ένωση φυλών σε αυτοκρατορίες. Ενοποιητικό στοιχείο, ένα είδος «κόλλας» για την εμφάνιση της παγκοσμιοποίησης, υπήρξε η δημιουργία συμπαγών θρησκευτικών κοινοτήτων, που παγιώνουν τη θέση τους μέσα στις σχηματιζόμενες αυτοκρατορίες. Ο χριστιανισμός στην Ευρώπη, ο μουσουλμανισμός στη Μέση Ανατολή, ο βουδισμός στην Ασία, ακόμα κι ο κομφουκιανισμός στην (περίκλειστη) γεωγραφία της Κίνας «έδεσαν» διαφορετικά μεταξύ τους «υλικά» στη δημιουργία μεγάλων αυτοκρατοριών.
Η εξιστόρηση της παγκοσμιοποίησης στο έργο τους ταυτίζεται με μια συνοπτική «παγκόσμια ιστορία», κι έτσι η εμφάνιση του Ισλάμ, η αυτοκρατορία των Μογγόλων, η δυναστεία των Μινγκ κ.ά. θα είναι το «θέατρο» αυτής της εξιστόρησης που θα φτάσει μέχρι τον 18ο αιώνα, όπου κατά τους συγγραφείς συνυπάρχουν η αυξανόμενη παγκόσμια ενοποίηση αλλά και οι «τρύπες» ασυνέχειας στο παγκόσμιο δίκτυο πολιτισμών.
Η επόμενη μεγάλη στάση των συγγραφέων θα γίνει τον 18ο αιώνα· κι εκεί, τρία στοιχεία που εμφανίστηκαν ταυτόχρονα θεωρούνται η μήτρα της δεύτερης φάσης της παγκοσμιοποίησης: η εκβιομηχάνιση των μεταφορών, η ενέργεια του ατμού και η πλήρης μηχανοποίηση της κίνησης. Ειδικά για τη μαζική μεταφορά εμπορευμάτων, οι συγγραφείς αφιερώνουν αρκετές σελίδες για να εξηγήσουν πόσο σημαντικές υπήρξαν για την παγκοσμιοποίηση οι εφοδιαστικές αλυσίδες ανάμεσα στα σύνορα κρατών. Η διαδικασία θα συνεχιστεί την περίοδο 1870-1880 με τη μαζική μεταφορά εμπορευμάτων (το 1875 επιχειρήθηκε πρώτη φορά με επιτυχία η μεταφορά κατεψυγμένου κρέατος από τις ΗΠΑ στη Βρετανία) και θα φτάσει στο απόγειό της λίγο πριν από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν είχε πλέον δημιουργηθεί ένα ενιαίο σύστημα εμπορικών δικτύων κι είχε εμπεδωθεί νομισματική σταθερότητα μέσω του «κανόνα του χρυσού».
Α' ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Η επιμονή των συγγραφέων να θεωρούν τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο ως ένα από τα κορυφαία γεγονότα στην ιστορία της παγκοσμιοποίησης εξηγείται επαρκώς: πρόκειται για τη χρονική στιγμή κατά την οποία η Ευρώπη χάνει τα πρωτεία της βιομηχανικής εξαγωγικής δραστηριότητας και οι αποικίες, απορροφώντας όλες τις επενδύσεις, μετατρέπονται σε «εργοστάσια» των μεγάλων δυνάμεων που πολεμούν στις πεδιάδες και τα βουνά της Ευρώπης.
Σύμφωνα με τους Όστερχαμελ και Πέτερσον, αμέσως μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έχουμε μια διαδικασία «περιφερειοποίησης» κι όχι παγκοσμιοποίηση, έχουμε δηλαδή ενίσχυση των οικονομικών δεσμών στο εσωτερικό (ήδη διαμορφωμένων) αποικιακών αυτοκρατοριών. Οι Άγγλοι πετυχαίνουν τη δική τους παγκοσμιοποίηση/περιφερειοποίηση, οι Γάλλοι τη δική τους, ενώ Γερμανοί και Ιάπωνες ακολουθούν πολιτικές αυτάρκειας· ακραία μορφή περιφερειοποίησης.
Οι αναφορές τους στο οικονομικό κραχ του 1929 (το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν πρόκειται για «διακοπή της παγκοσμιοποίησης») και τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (τον θεωρούν ως την επίσημη είσοδο των ΗΠΑ στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος) είναι σχετικά μικρές, αναφορικά με την αξία που τους έχουν δώσει οι νεότεροι ιστορικοί, ενώ μας δίνουν μια ενδιαφέρουσα, αν και κάπως αιρετική ερμηνεία της ενοποίησης που επιδίωξαν οι (δυτικο)Ευρωπαίοι μεταπολεμικά.
Γιατί φτιάχτηκε η Ε.Ε.; Να λοιπόν άλλο ένα από τα ερωτήματα που επιχειρούν να απαντήσουν οι δύο συγγραφείς. Κατά την άποψή τους, η δημιουργία θεσμών στη μεταπολεμική Ευρώπη, όπως η Κοινότητα του Χάλυβα (1952) και η ΕΟΚ (1957), αποτελούν σχέδιο των ευρωπαϊκών εθνών-κρατών με το οποίο επιδίωκαν τη «διάσωση του μοντέλου έθνος-κράτος στην Ευρώπη». Αποτέλεσμα αυτής της επιλογής ήταν η μεταπολεμική κατάρρευση αποικιακών αυτοκρατοριών σε Ινδία, Πακιστάν, Ινδονησία, Βιετνάμ κ.ά. Όσο για την είσοδο των ΗΠΑ σε περιφερειακούς πολέμους (Κορέα, Βιετνάμ κ.ά.), οι συγγραφείς θεωρούν ότι πραγματοποιείται για να στηριχτούν κράτη που αποαποικιοποιούνταν, προσφέροντάς τους ως αντάλλαγμα μια θέση στο νέο, ασφαλές, αντικομουνιστικό στρατόπεδο.
Τι είναι τελικά η παγκοσμιοποίηση; Κάτι που συνέβη τον 15ο αιώνα κι οφειλόταν στις ανακαλύψεις, το δουλεμπόριο και τον «οικολογικό ιμπεριαλισμό» των ευρωπαϊκών εθνών. Αλλά και το αποτέλεσμα της εκβιομηχάνισης των μεταφορών. Είναι μια μορφή εκσυγχρονισμού; Οι συγγραφείς απαντούν καταφατικά. Παρόλο που δομημένες συνδέσεις και δίκτυα μεταφορών υπήρχαν από παλιά, με την παγκοσμιοποίηση απέκτησαν «εύρος κι ένταση» και αναπτύχθηκαν μέσα στο πνεύμα του ευρωπαϊκού ορθολογισμού, ενώ η οργάνωση, η βιομηχανία, οι μεταφορές κι οι επικοινωνίες «έδεσαν» τις εξελίξεις και προσδιόρισαν τη μορφή της παγκοσμιοποίησης. Άλλος ένας όρος, λοιπόν, που εμείς, οι Ευρωπαίοι, κληροδοτήσαμε στην ανθρωπότητα. «Όπως ο καπιταλισμός κι ο ιμπεριαλισμός», ισχυρίζονται οι συγγραφείς· όλες τους λέξεις-πάθη, που «σηκώνουν» πολλή κουβέντα και γράψιμο.
Ιστορία της παγκοσμιοποίησης
Jürgen Osterhammel, Niels P. Petersson
μετάφραση: Θάλεια Σπανού
Αιώρα
186 σελ.
Τιμή € 14,00
