Γιώργος Ανδρειωμένος: «Ανιχνεύοντας τον πρώιμο Βρεττάκο» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Ο Γιώργος Ανδρειωμένος, καθηγητής Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, με σπουδαίο έργο, αποτελεί την εγγύηση του εγχειρήματος που ανέλαβε. Το βιβλίο του Ανιχνεύοντας τον πρώιμο Βρεττάκο (Με αφορμή ένα μαθητικό του τετράδιο) φωτίζει το ποιητικό έργο του μεγάλου ποιητή. Συνήθως, ένας ποιητής μένει στη μνήμη μας από το έργο που τον καθιέρωσε και αξιολογήθηκε ως σημαντικό. Σπανίως αναφερόμαστε στο πρώιμο, το οποίο συχνά μπορεί να είναι επίσης αξιόλογο, αλλά και μπορεί να πάσχει από υπερβολή που συνάδει με τη νεανική ηλικία. Ωστόσο, ακόμη κι αν είναι ατεχνότερο, αυτό το πρωτόλειο έχει το προσόν της παρθενικής ματιάς και της ελπίδας που τρέφει ο νέος ποιητής για τον κόσμο.
Ο Ανδρειωμένος ήρθε σε επαφή με τον γιο του ποιητή, τον γνωστό σκηνοθέτη Κώστα Βρεττάκο, ο οποίος του παρέδωσε ένα κειμήλιο. Το μαθητικό τετράδιο του πατέρα του, όπου εκείνος κατέγραφε τις πρώτες ποιητικές συγκινήσεις του.
Ο καθηγητής επισημαίνει πως η πρώιμη παραγωγή του ποιητή (Κάτω από σκιές και φώτα, 1929, και άλλα έργα που ακολούθησαν) δεν έχει μελετηθεί όσο θα έπρεπε. Το ενδιαφέρον είναι πως τα πρώτα δημοσιευμένα έργα του Βρεττάκου δεν είναι πρωτόλεια, εφόσον τα πρωτόλεια είναι εκείνα του μαθητικού τετραδίου. Προϋπήρξε, δηλαδή, της επίσημης εμφάνισης έργο προετοιμασίας.
Στις σελίδες του βιβλίου του Ανδρειωμένου θα βρούμε όλα τα ποιήματα τυπωμένα και τα χειρόγραφα φωτογραφημένα, καθώς και τα σχέδια του νεαρού Βρεττάκου, μαζί με σχόλια και παρατηρήσεις με το απαραίτητο απόσπασμα για την τεκμηρίωση. Είναι μια πολύ σημαντική μελέτη που απευθύνεται σε κάθε ενδιαφερόμενο για την ποίηση γενικά και τον Βρεττάκο ειδικά.
Ο καθηγητής παρακολουθεί τον ποιητή από τις ρίζες του. Την οικογενειακή κατάσταση, την εργασία, τις δυσκολίες, τις μετακινήσεις, τις ψυχολογικές μεταπτώσεις, τις ανησυχίες. Ο νεαρός μαθητής που έμελλε να γίνει μεγάλος ποιητής και μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, γεννήθηκε το 1911 στις Κροκεές, τόπο καταγωγής της μητέρας του. Έζησε τα πρώτα έξι χρόνια του στην Πλούμιτσα, μελετώντας το αναγνωστικό της φύσης, χωρίς καμιά επαφή με τον πολιτισμό· «αποθησαύριζε εικόνες και ήχους, που αργότερα θα μετουσίωνε σε σύμβολα με τα οποία θα έπλαθε τον πηλό της ποίησής του», λέει ο γιος του. Επέστρεψε στις Κροκεές για να πάει σχολείο, όπου ασφυκτιούσε από τη νοοτροπία των ανθρώπων του μικρού τόπου. Κατέβηκε στο Γύθειο για να πάει στο γυμνάσιο και γνώρισε τη θάλασσα και τον Γιάννη Ρίτσο. Ανέβηκε στον Ταΰγετο για να δει πλατιά τον κόσμο. Καλός στα μαθήματά του, καλύτερος στα Μαθηματικά αλλά η ποίηση σάρωσε τα πάντα. Τα κοινωνικά προβλήματα και τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας τον τάραξαν. Η Μικρασιατική Καταστροφή «έπεσε σαν βόμβα» στο καφενείο του χωριού. Η ανάμνηση των λόγων του βενιζελικού πατέρα, «να θυμάσαι πάντοτε πως και μια ελληνική πέτρα ακόμα είναι ανώτερη από έναν ξένο βασιλιά!», ήταν η παρακαταθήκη του. Με τέτοια εφόδια στα χαρτοφυλάκιά του θα γράψει την άνοιξη του 1924 τον «Ύμνο στη Δημοκρατία», τιμώντας την εγκαθίδρυση του Αβασίλευτου Πολιτεύματος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Και υποδήλωση των φρονημάτων του το ψευδώνυμο Δήμος Κράτης (Δήμος Τανάλιας ήταν ο Βάρναλης), με το οποίο το δημοσίευσε στην εφημερίδα Λακωνία. Στο ποίημα, σχολιάζει ο Ανδρειωμένος, «είναι εκπληκτικός ο βαθμός που ένα δωδεκάχρονο παιδί έχει αφομοιώσει το βαθύτερο νόημα της πολιτειακής μεταβολής του 1924».
Όμως στην επαρχία δεν έβρισκε βιβλία να διαβάσει και είχε πια συνειδητοποιήσει πως «για τίποτε άλλο δεν πεινούσε και δεν διψούσε περισσότερο σε τούτον τον κόσμο». Έτσι, διαβάζοντας κάτω από τη λάμπα ό,τι έβρισκε, συγκέντρωνε υλικό με το οποίο έγραψε ομιλίες που περιλάμβαναν όλα τα θέματα «από τη Δικαιοσύνη και την Παιδεία ως τη διάσπαση του ατόμου», τις οποίες ήθελε να απευθύνει στους καθηγητές του για να καταλάβουν τι δεν του έμαθαν στο σχολείο. Ανάμεσα στα άλλα θέματα που τον απασχόλησαν ήταν οι σχέσεις επιστήμης και θρησκείας, η αντίθεση του κεφαλαίου και της εργασίας, η διαφορά των κοινωνικών τάξεων, η έρευνα της χριστιανικής διδασκαλίας από κοινωνιολογικής απόψεως. Οι διαλέξεις αυτές, που δείχνουν και την προτίμησή του στον φιλοσοφικό στοχασμό, πρέπει να πραγματοποιήθηκαν το 1930, όταν ο Βρεττάκος ήταν ήδη δεκαεννέα ετών, με διακριτή τη μελαγχολική διάθεση που δεν τον εγκατέλειψε ποτέ. Στο ποίημα «Πλάι στη θάλασσα», δημοσιευμένο το 1928, είναι εμφανή τα στοιχεία της ποίησης του συρμού, της καρυωτακικής απαισιοδοξίας δηλαδή. Παραθέτω την πρώτη στροφή:
Μαύρισε τ' άσπρο μάρμαρο του φάρου απ' τη βροχή
κι ως ν' αγναντέψη ηλιόροδα βαριά θλιμμένος στέκει
και δίπλα του τα στήθεια μου τα τρώει η απαντοχή
και πέφτει γύπας η έννοιά μου κι ο πόθος μου πελέκι!
Στην Αθήνα, αν και κατάφερνε να εξασφαλίζει οριακά τα έξοδά του, ένιωθε την απόλαυση των επισκέψεών του στην Εθνική Βιβλιοθήκη. Η επιθυμία του να σπουδάσει Φιλολογία ή Φυσική έγειρε προς την πλευρά της Φιλολογίας, για να τον αποκαρδιώσει και να την εγκαταλείψει όταν ο από καθέδρας καθηγητής κήρυξε πως «Όσοι γράφουν ποιήματα είναι ηλίθιοι». Ο Βρεττάκος όμως είχε κατασταλάξει. Άλλοτε μέσα από τα παραδοσιακά μονοπάτια κι άλλοτε από τα μονοπάτια του μοντερνισμού, που είχε ήδη αναφανεί και στην Ελλάδα, έμπαινε στων Ιδεών την Πόλη. Με αιματηρές οικονομίες εξέδωσε την πρώτη συλλογή του, Κάτω από σκιές και φώτα, νιώθοντας πλέον ποιητής· «στην ποίηση έδωσα την ψυχή μου», έλεγε. «Και χωρίς να είμαι βέβαιος ότι είμαι ποιητής, ξέρω τώρα πως δεν είμαι τίποτα άλλο». Ο ποιητικός του δρόμος δεν ήταν εύκολος. Οι βιοτικές ανάγκες, οι οικογενειακές υποχρεώσεις, η εργασία που συχνά ήταν τελείως περιστασιακή, του έστησαν εμπόδια. Όσο για εκείνο το «μαθητικό τετράδιο», με ποιήματα των ετών 1925-1929, γραμμένα με μελάνι ή με μολύβι, με διαγραφές και διορθώσεις, με την ορθογραφία της εποχής, στη δημοτική πάντα, ήταν εκεί, προσμένοντας την ώρα να βγει στο φως και να δείξει πόσο ο ποιητής ήταν γεννημένος για να γίνει αυτό που έγινε. Στο «τετράδιό» του θα δούμε τις ποικίλες κοινωνικές, φυσιολατρικές, ερωτικές, θρησκευτικές ευαισθησίες του που κατέληξαν σε στίχους. Κι επειδή καθετί που διάβαζε ή άκουγε τον κέντριζε να γράψει, θα λέγαμε πως και το ποίημα «Ο Διγενής κι ο Χάρος» δεν είναι άλλο από σύνθεση ακριτικού έπους που διάβασε και μοιρολογιού που άκουσε.
Στις σελίδες του βιβλίου του Ανδρειωμένου θα βρούμε όλα τα ποιήματα τυπωμένα και τα χειρόγραφα φωτογραφημένα, καθώς και τα σχέδια του νεαρού Βρεττάκου, μαζί με σχόλια και παρατηρήσεις με το απαραίτητο απόσπασμα για την τεκμηρίωση. Είναι μια πολύ σημαντική μελέτη που απευθύνεται σε κάθε ενδιαφερόμενο για την ποίηση γενικά και τον Βρεττάκο ειδικά.
Ανιχνεύοντας τον πρώιμο Βρεττάκο
Με αφορμή ένα μαθητικό του τετράδιο
Γιώργος Ανδρειωμένος
Ποταμός
214 σελ.
Τιμή € 12,00
