Θόδωρος Χατζηπανταζής: «Διάγραμμα Ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου»
Η Ιστορία είναι επιστήμη στοχαστική και η Ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου και αυτή στοχαστική είναι και, ως αφήγημα με αρχή, μέση και τέλος, πάρα πολύ ενδιαφέρουσα. Έτσι μας την προσφέρει ο συγγραφέας της, Θόδωρος Χατζηπανταζής, με τον τίτλο Διάγραμμα Ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, που για τη σύνθεση του πονήματός του στηρίχτηκε, με πολυετή έρευνα, στην παρακολούθηση της θεατρικής κίνησης της χώρας από το 1956 με τους «αυτοσχεδιασμούς» του Καρόλου Κουν και στη συνέχεια με το έργο της θεατρικής κριτικής. Εφόδια στο εγχείρημά του είχε την εμπειρία και τη γνώση, αλλά και το κυριότερο και πρώτο κινούν, την αγάπη για το θέατρο. Εργάστηκε με τις μαρτυρίες που έχουν νόημα και στόχο, εκείνες που εξυπηρετούν τον δικό του στόχο (τον οποίο και πέτυχε), που συνίσταται στην κριτική επεξεργασία και σύνθεση αυτών των μαρτυριών. Η εργασία δεν προσκομίζει καινούργιο και άγνωστο υλικό, απλώς επεξεργάζεται το ήδη γνωστό. Το βιβλίο απευθύνεται σε συγκεκριμένο αναγνώστη, στον επιστήμονα. Αυτό βεβαίως δεν αποκλείει οποιονδήποτε θεατρόφιλο, που δεν ενδιαφέρεται απλώς για την παράσταση, αλλά που επιθυμεί να δει όλες τις παραμέτρους και, κυρίως, ενδιαφέρουσες ιστορικές συγκυρίες, οι οποίες εξέθρεψαν το είδος, να το διαβάσει και να το απολαύσει.
Τα μέρη του βιβλίου είναι τρία: το «Ερασιτεχνικό θέατρο των τοπικών διαλέκτων», το «Θέατρο της Καθαρεύουσας» και το «Θέατρο της Δημοτικής». Συνολικά δεκατέσσερα κεφάλαια με τις υποδιαιρέσεις τους, σχεδόν επτακόσιες σελίδες.
Ο αναγνώστης του βιβλίου θα απολαύσει το ταξίδι, για την ωραία και στρωτή αφήγηση, την εμπεριστατωμένη ενημέρωση και το ενδιαφέρον θέμα καθεαυτό.
Για την ιστορία, η αυλαία του αρχαίου θεάτρου έπεσε τον 7ο αιώνα, μετά τις επιθέσεις που εξαπέλυσαν εναντίον του οι Πατέρες της Εκκλησίας, επειδή το θεωρούσαν προπαγάνδα της αρχαίας θρησκείας, της ειδωλολατρίας και του «αμετανόητου παγανισμού». Έτσι, σε έναν κόσμο που διαρκώς αλλάζει και που οι αρχαίες αξίες έχουν αποσυρθεί, με μια σειρά συνοδικών κανόνων και με την καταλυτική Σύνοδο του 691, το θέατρο «πέθανε». Το ίδιο βεβαίως συνέβη και στη ζωγραφική, με την αφαίρεση κάθε αισθησιακού στοιχείου από την αγιογραφία. Αργότερα όμως, όταν, με τις Σταυροφορίες, η Ανατολή έρχεται σε επαφή με τη Δύση, ανοίγει και πάλι ο δρόμος της επικοινωνίας των πολιτισμών και επανεμφανίζεται στον λατινοκρατούμενο ελληνισμό, στην Κύπρο, στην Κρήτη και στα Επτάνησα, αλλά και στη Ρουμανία, στην Κωνσταντινούπολη, αργότερα στην Αθήνα και την υπόλοιπη Ελλάδα.
Το θέατρο εξελίσσεται παράλληλα με τον ελληνισμό, επομένως οι ιστορικές παράμετροι δεν είναι αμελητέες στη μελέτη της Ιστορίας του. Η «ανάσταση» του θεάτρου επέρχεται με τη βοήθεια του Θεού, ήτοι με την αναπαράσταση θρησκευτικών θεμάτων, όπως συνέβη με τους Λουζινιάν κατά τον 13ο ή 14ο αιώνα, είτε αργότερα και κοσμικών, με την επίδραση της Δύσης, στην Κρήτη τον 15ο αιώνα, και ακόμη αργότερα με ποιητές όπως ο Χορτάτσης (σύγχρονος του Θεοτοκόπουλου, Σαίξπηρ, Θερβάντες και Λόπε ντε Βέγκα), που γράφει έργα με ποιητική έμπνευση και τεχνική αρτιότητα. Παράλληλα, εμφανίζεται και η κρητοεπτανησιακή ιησουιτική δημιουργία – παράδειγμα αποτελεί ο Ζήνων, που εσφαλμένως εντασσόταν στην κρητική παραγωγή.
Στην τουρκοκρατούμενη και «αθεάτριστη» Κωνσταντινούπολη τα πράγματα κύλησαν πιο αργά. Το Φαναριώτικο θέατρο παρουσιάζει σημάδια ανάκαμψης στο τέλος του 18ου και αρχή του 19ου αι. με επίδραση από τον Γκολντόνι και τον Μολιέρο, λόγω επαφής με την Ευρώπη. Τα Επτάνησα γίνονται οι κληρονόμοι της Κρήτης μετά την πτώση της στους Τούρκους, αρχικά με τη μίμηση του κρητικού θεάτρου, στη συνέχεια με περισσότερη πρωτοτυπία και επίδραση από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η Ελισάβετ Μαρτινέγκου-Μουτζάν, στον Φιλάργυρό της αλλά και στην Αυτοβιογραφία της, στηλιτεύοντας τον απάνθρωπα αυστηρό πατέρα, συνέδεσε το έργο της με τη σύγχρονη πραγματικότητα, κάτι που κάνει και ο Αντώνιος Μάτεσις με τον Βασιλικό του, επηρεασμένος από τις ιδέες του Διαφωτισμού. Ο Χατζηπανταζής διευκρινίζει ότι οι εγχώριες ιδέες του Διαφωτισμού «έχουν αναμειχθεί» με τις ευρωπαϊκές, αλλά έχουν αλλοιωθεί. Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός είναι κίνημα ορθολογιστικό πανανθρώπινης αλληλεγγύης, σκέψης, ελευθερίας, συνείδησης, ενώ ο ελληνικός είναι περισσότερο εθνικιστικός, με έμφαση στην ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Στα χρόνια της Επανάστασης, κι έτσι ενώ μαίνεται ο Αγώνας για την ελευθερία, ο «ηρωισμός των ιερολοχιτών κατάδειξε στο πανελλήνιο τη δύναμη της σκηνής». Ο Διευθυντής της Αστυνομίας, ο θρυλικός Νικηταράς, προτείνει να μετατρέψει το κεντρικό τζαμί της πόλης σε θέατρο. Παράλληλα, φωτισμένα πρόσωπα γράφουν έργα εμπνευσμένα από τον Αγώνα. Στη Σύρο, το πράγμα μπλοκάρει στην επαγγελματική αντιζηλία των θιάσων και στην αντίδραση του Κοραή. Στην Αθήνα με την άφιξη του Όθωνα και την αναπτέρωση των ελπίδων για θεατρική δραστηριότητα προκύπτουν θέματα χρηματοδότησης και δραματολογίου, το οποίο εμπνεόμενο από τον Διαφωτισμό, μετά τη Γαλλική και την Ελληνική Επανάσταση, κρίνεται ως αντικαθεστωτικό και απαγορεύεται η παράστασή του. Η απόπειρα του Σανσόνι να εισαγάγει την Όπερα από τη γειτονική Ιταλία γρήγορα ναυαγεί. Ο Γρηγόριος Καμπούρογλου και ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής συμβάλλουν έκαστος κατά τα συμφέροντά του. Το 1844 ο Μπούκουρας αγοράζει το θέατρο του Σανσόνι. Με πολλές περιπέτειες και μετά την έξωση του Όθωνα θα δημιουργηθεί ελληνική επαγγελματική σκηνή. Θα συζητηθεί ο ερασιτεχνισμός και ο επαγγελματισμός, ο ηθοπλαστικός και ο ψυχαγωγικός ρόλος του θεάτρου, η δυσκολία αποδοχής της κωμωδίας λόγω του ελευθεριάζοντος ήθους των ηρώων ή της κριτικής που ασκούσε σε πρόσωπα και φορείς. Η μεταγραφή του μολιερικού θεάτρου στα καθ' ημάς, καθώς και της αρχαίας κωμωδίας, η συμβολή των Σούτσων, του Ραγκαβή, η γλώσσα, οι ποιητικοί διαγωνισμοί, η πολιτική κατάσταση και πολλά άλλα.
Ο 20ός αιώνας μάς φέρνει σε επαφή με περισσότερο οικεία πρόσωπα και πράγματα. Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος και η Νέα Σκηνή, οι μεγάλες πρωταγωνίστριες και τα μεγάλα έξοδα, η δυσκολία πρόσληψης του ευρωπαϊκού ρεπερτορίου, το Βασιλικό Θέατρο (αργότερα Εθνικό), τα Ευαγγελικά, τα Ορεστειακά. Το βιβλίο τελειώνει με τις απόπειρες σημαντικών σκηνοθετών (που επιχειρούν να υποσκελίσουν τους συγγραφείς), καθώς και με την εισαγωγή ξένων, οι οποίοι πρωτοτυπούν και προκαλούν το κοινό. Ο Κουν και οι αριστουργηματικοί του Όρνιθες, ορισμένες παραστάσεις στην Επίδαυρο και ο Σπύρος Ευαγγελάτος, που επιχειρεί να ξαναφέρει στη σκηνή την εγχώρια παράδοση του περασμένου αιώνα, αποτελούν το φως πριν από την απογοητευτική αυλαία με το νεοελληνικό θέατρο «να παραδίδεται σε ασκήσεις εσωστρέφειας κι ομφαλοσκόπησης». Ακολουθούν κατάλογοι δραματουργών, σελίδες βιβλιογραφίας, υπομνηματισμοί εικόνων. Ο αναγνώστης του βιβλίου θα απολαύσει το ταξίδι, για την ωραία και στρωτή αφήγηση, την εμπεριστατωμένη ενημέρωση και το ενδιαφέρον θέμα καθεαυτό.
Διάγραμμα Ιστορίας του νεοελληνικού θεάτρου
Θόδωρος Χατζηπανταζής
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
672 σελ.
Τιμή € 20,00
