Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, μια από τις μεγαλύτερες μορφές της Ορθόδοξης Εκκλησίας την περίοδο της Τουρκοκρατίας, γεννήθηκε το 1714 στο Μέγα Δένδρο Θέρμου, που βρίσκεται στο ανατολικό ορεινό τμήμα της επαρχίας Τριχωνίδος, στον νομό Αιτωλοακαρνανίας – γι' αυτό και έλαβε την προσωνυμία «Αιτωλός». Η περιοχή ονομαζόταν παλαιότερα Απόκουρο και το κοσμικό του όνομα ήταν Κώνστας (Κων/νος) Δημητρίου. Ο ίδιος έλεγε: «Η πατρίδα μου, η ψεύτικη, η γήινος, η ματαία, είναι από του Αγίου Άρτης την επαρχίαν, από το Απόκουρο. Ο πατέρας μου, η μητέρα μου, ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί».

Ο πατέρας του ονομαζόταν Νικόλαος, γόνος φτωχής ηπειρώτικης οικογένειας από τα Γραμμενοχώρια. Οι συνεχείς διώξεις των Τούρκων οδήγησαν αρχικά την οικογένειά του στο χωριό Σκουληκαριά της Άρτας και το 1700 στον Ταξιάρχη Αιτωλοακαρνανίας. Εκεί γεννήθηκε ο μεγαλύτερος αδελφός του Χρύσανθος (1710-1785). Τη στοιχειώδη μόρφωση έλαβε από τον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λύτσικα στη Σιγδίτσα της Παρνασσίδος και την εγκύκλιο παιδεία το 1734 στη Σχολή Λομποτινής (σημερινή Άνω Χώρα) στη Ναυπακτία, υπό την καθοδήγηση του Ηπειρώτη ιεροδιακόνου Ανανία, του επονομαζόμενου Δερβισάνου. Δύο χρόνια αργότερα, αναχωρεί για το Ελληνομουσείο Βρεγγιανών στα Άγραφα, το οποίο λειτουργούσε στη Γούβα, με διδασκάλους τον αρχιμανδρίτη Δωρόθεο και τον ιερομόναχο τον Θεοφάνη εκ Φουρνά. Το 1749 ιδρύεται η Αθωνιάδα Σχολή στη Μονή Βατοπεδίου, όπου ο Κώνστας μαζί με άλλους συμπατριώτες του πηγαίνει για να συμπληρώσει την εγκύκλιο παιδεία του με ονομαστούς δασκάλους: τον Νεόφυτο Κανσοκαλυβίτη (+1780), τον Μεσολογγίτη αρχαϊστή λόγιο Παναγιώτη Παλαμά (1722-1802), τον Ευγένιο Βούλγαρη (1716-1806) και τον Μετσοβίτη λόγιο Νικόλαο Τζερτζούλη (περ. 1710-1773), ο οποίος διαδέχθηκε τον Βούλγαρη. Το 1735 ο Κώνστας εγκαταλείπει την Αθωνιάδα και μεταβαίνει στη Μονή Φιλοθέου, όπου κείρεται μοναχός με το όνομα Κοσμάς. Στα τέλη του 1760 πηγαίνει στην Κωνσταντινούπολη για να ζητήσει την άδεια και την ευλογία του Οικουμενικού Πατριάρχη Σεραφείμ Β' (1757-1761), προκειμένου να αρχίσει την κηρυγματική του διακονία.

Ο Άγιος Κοσμάς πραγματοποίησε τέσσερις μεγάλες περιοδείες: πρώτη (1759-1762), δεύτερη (1763-1774), τρίτη (1775-1777), τέταρτη (1777-1779). Τα κηρύγματά του συγκλόνισαν τον απλό λαό, αφού υπενθύμιζε τις απλές ηθικές αρχές του Ευαγγελίου και την αγάπη που πρέπει να διακατέχει τους χριστιανούς. Υπερασπίστηκε τα δικαιώματα των γυναικών απέναντι στους άνδρες και ιδίως των φτωχών, ενισχύοντας ο ίδιος τους απόρους με εράνους, δωρεάν βιβλία και κυρίως με το ποιμαντικό του έργο. Συμμερίστηκε τον πόθο του λαού για ελευθερία, συνειδητοποίησε όμως ότι απαραίτητη ήταν η ανάπτυξη της παιδείας. Προέτρεπε τους κατοίκους κάθε περιοχής που επισκέπτονταν να δημιουργήσουν σχολεία, για να αποκτήσουν αρετή και σοφία. Δίδασκε ο ίδιος «δεν βλέπετε ότι με την αγραμματοσύνη αγρίεψε το Γένος μας και εγίναμε ωσάν θηρία; Οι πρόγονοί μας οι αρχαίοι Έλληνες με τα γράμματα που εμάνθαναν εις τα σχολεία των, εγίνοντο σοφοί και εφώτιζαν την ανθρωπότητα. Αν θέλετε να λέγεσθε απόγονοι των ενδόξων Ελλήνων και να είσθε πραγματικοί Χριστιανοί, με γνώσι του Ευαγγελίου, πρέπει να κάμετε σχολεία». Θεωρούσε επιβεβλημένη την εκπλήρωση των φορολογικών υποχρεώσεων του πολίτη, στηλίτευσε όμως την εκμετάλλευση του λαού από πλούσιους εμπόρους (Βενετούς και Εβραίους). Αυτό κίνησε τις υποψίες που τελικά οδήγησαν στον απαγχονισμό του λαϊκού αυτού κήρυκα και ισαποστόλου στο Κολικόντασι της Βορείου Ηπείρου, στις 24 Αυγούστου 1779, κοντά στον ποταμό Άψο.

Οι διδαχές, οι προφητείες και οι πράξεις του διασώθηκαν στη συλλογική μνήμη του λαού και στο δημοτικό τραγούδι. Η προσφορά του στο Γένος και στην Ορθοδοξία είναι ανυπολόγιστη. Σύμφωνα με την παράδοση, του αποδίδεται η ίδρυση 10 ανώτερων σχολείων και περίπου 200 δημοτικών εκπαιδευτηρίων.

Έπειτα από αυτή τη βιογραφική αναφορά, ερχόμαστε στη σύντομη παρουσίαση του βιβλίου του καθηγητή Κων/νου Α. Μαλαφάντη, με τίτλο Κοσμάς ο Αιτωλός: ο δάσκαλος του λαού και φωτιστής του Γένους. Η κηρυγματική διδασκαλία ως αναπαραστατική, μεταμορφωτική και επικοινωνιακή εμπειρία. Αποτελεί ευχάριστη έκπληξη η ενασχόληση ενός καθηγητή της Παιδαγωγικής με τις διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού και την κατά περίπτωση ανάλυσή τους, τόσο από θεολογικής όσο και από διδακτικής πλευράς. Είναι ένα άξιο λόγου, παρήγορο και ελπιδοφόρο στοιχείο της προσωπικότητας και της ευρείας κατάρτισης ενός νέου δασκάλου πανεπιστημιακής εμβέλειας, με το ήθος που διακατέχει τον Κων/νο Μαλαφάντη σε καιρούς κρίσιμους της μετανεωτερικής εποχής μας, όσον αφορά την πορεία του ελληνισμού και τα δρώμενα στον χώρο της παιδείας και του πολιτισμού.

Το έργο απαρτίζεται από δύο σημαντικά κεφάλαια και εμπεριστατωμένη βιβλιογραφία και συστήνεται θερμά σε κάθε ανήσυχο και σκεπτόμενο αναγνώστη και μελετητή, που ενδιαφέρεται να γνωρίσει ένα τμήμα της χριστιανικής μας παράδοσης και της ορθόδοξης ταυτότητάς μας. Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στη ζωή και στο έργο του μεγάλου Απόστολου εν μέσω των τουρκικών εξισλαμισμών και των Δυτικών μισιοναρίων, ιδιαίτερα των προτεσταντών (βιογραφικά, περιοδείες, κηρυγματική διδασκαλία, το ενδιαφέρον του για τα παιδιά, η ίδρυση σχολείων και η δωρεάν παιδεία, η μέριμνα για τη γυναίκα και τον έγγαμο βίο και, τέλος, η προσπάθειά του για την αναμόρφωση της κοινωνίας).

Στο δεύτερο κεφάλαιο, με τίτλο «Η διδαχή ως εμπειρία», αναφέρεται αποκλειστικά στη διδασκαλία του Αγίου Κοσμά ως αναπαραστατική, μεταμορφωτική και επικοινωνιακή εμπειρία.

Ο ίδιος συνδέει τη διδασκαλία του με την ερμηνεία του ιερού Λόγου των Ευαγγελίων, των Αποστόλων και των προφητών. Πρωταρχική του μέριμνα είναι να τονίσει τον μυστηριακό-ευχαριστιακό χαρακτήρα της σύναξης, τον καθαγιασμό του χώρου, την εξομολόγηση και τις ιερές ακολουθίες που τελούσε σύμφωνα με το λειτουργικό τυπικό (Εσπερινός, Μεσονυκτικό, Όρθρος, Θεία Λειτουργία). Έτσι, η πρόθεσή του είναι μια μοναδική αναπαραστατική εμπειρία, η οποία προσδίδει στο περιεχόμενο της διδασκαλίας του το αναγκαίο ποιμαντικό-εκκλησιαστικό κύρος. Οδηγώντας τον λαό στη μεταμορφωτική εμπειρία της διδασκαλίας του, αναφέρεται στο σωτηριολογικό γεγονός της εν Χριστώ λύτρωσης διά μέσου της ενανθρώπισης, της σταυρικής θυσίας και της εμπειρίας της Αναστάσεως των Αγίων της Εκκλησίας μας. Μέσα από την εσχατολογία των σημείων της Δευτέρας έλευσης, ο Πατροκοσμάς αλλοιώνει και μεταπλάθει την ψυχή του συλλογικού σώματος. Ο μεγάλος διδάσκαλος, επισημαίνει ο Κων/νος Μαλαφάντης, διαπαιδαγωγεί μαρτυρώντας, μεταφέροντας δηλαδή στους ακροατές του τη συγκλονιστική εμπειρία του ζώντος Θεού, που πρώτος αυτός βιώνει με τη χάρη του Αγίου Πνεύματος. Και πρωταρχικός παιδαγωγικός στόχος του είναι η διά της μετανοίας μεταστροφή των Ελλήνων Χριστιανών (ως συλλογικό, εκκλησιαστικό σώμα) και η εφοδίασή τους με την πνευματική εκείνη πυξίδα που θα διασφαλίσει την (αγαπητική) πορεία στη νέα «εν Χριστώ» ζωή τους. Έτσι, προσδίδει στη διδασκαλία του τα χαρακτηριστικά μιας αναπαραστατικής και ταυτόχρονα μεταμορφωτικής εμπειρίας – που είναι βεβαίως και εμπειρία επικοινωνιακή.

Τέσσερις είναι οι βασικές αρχές που διέπουν τις διδαχές του, σύμφωνα και με άλλους μελετητές: α) Ο σεβασμός του «άλλου», του έτερου προσώπου, που πηγάζει από την ισοτιμία και την αμοιβαιότητα των διαπροσωπικών σχέσεων με τους ακροατές του. β) Η ταπεινοφροσύνη που εισάγει στη διδασκαλία του με την αλληλοσυγχώρεση των χριστιανών, όπου αποκαθίστανται οι προσωπικές διαφορές και οι εσωτερικές συγκρούσεις. γ) Το ενεργό πνευματικό ενδιαφέρον που προκύπτει ως οργανική συνέχεια των δύο πρώτων αρχών και υλοποιείται μέσω της προσευχής, και δ) Η αγάπη για τον Θεό και τον πλησίον ως έμπρακτη διδασκαλία του Ιησού Χριστού. Εν κατακλείδι, μπορούμε να επισημάνουμε ότι «η εκπόρευση της αυθεντίας του Πατροκοσμά κυρίως από τη μόρφωση και την προσωπικότητά του, οι συναισθηματικές σχέσεις που διαμορφώνει με τους ακροατές-μαθητές του, η προτροπή του για την ενεργή συμμετοχή τους στην όλη διδακτική και μαθησιακή διαδικασία και ο τρόπος μεθόδευσης της διδασκαλίας του, αποδεικνύουν ότι ο Κοσμάς ο Αιτωλός αξιοποιεί τα πιο σημαντικά παιδαγωγικά ιδανικά της εποχής του και ταυτόχρονα διαμορφώνει στοιχεία και αρχές της σύγχρονης Παιδαγωγικής πατώντας γερά τόσο στο (δικό του) παρόν, όσο και στο μέλλον. Είναι συνεπώς μια μοναδική παιδαγωγική-επικοινωνιακή εμπειρία, η οποία έχει ασφαλώς πολλά να διδάξει και στους νέους παιδαγωγούς».

Κοσμάς ο Αιτωλός: ο δάσκαλος του λαού και φωτιστής του Γένους
Η κηρυγματική διδασκαλία ως αναπαραστατική, μεταμορφωτική και επικοινωνιακή εμπειρία
Κωνσταντίνος Δ. Μαλαφάντης
Εκδόσεις Γρηγόρη
114 σελ.
Τιμή € 7,00

Twitter