Στέφανος Τραχανάς: «Το Φάντασμα της Όπερας»
The phantom of the opera is there, inside your mind...
Η ιστορία του έργου Το φάντασμα της Όπερας είναι μακρά. Αρχίζει το 1911, όταν ο Γκαστόν Λερού έγραψε το έργο, το οποίο στη συνέχεια γνώρισε επανειλημμένες κινηματογραφικές εκδοχές: 1925, 1931, 1943, 1962, 1983, 1986, 1989, 1990, 2004, 2011. Η τελευταία εκδοχή είναι αυτή που μνημονεύει ο Στέφανος Τραχανάς και του οποίου το ενδιαφέρον κίνησε ως αλληγορία επιστημονικών-ψυχολογικών ερευνών, που έχουν σχέση με το μέσα μέσα μυαλό και το κάτω κάτω της συνείδησης. Βλέπουμε και ακούμε τι παίζεται, εις επήκοον όλων, στη σκηνή αλλά δεν υποψιαζόμαστε τι υπάρχει στα υπόγεια της φαντασμαγορικής Όπερας των Παρισίων. Φαίνεται πως τα επιφανή οικοδομήματα της Πόλεως του Φωτός έχουν μια μυστηριακή έλξη προς το υπερφυσικό. Στην Όπερα των Παρισίων βγαίνει το φάντασμα και στην Παναγία των Παρισίων κρύβονταν δύο τέρατα: ο καλός Κουασιμόδος και ο διαβολικός ιερέας. Και στα θεμέλια του Γιοφυριού της Άρτας η γυναίκα του πρωτομάστορα. Όλα έχουν τον συμβολισμό τους.
Εξαρχής πρέπει να ειδοποιήσουμε τον αναγνώστη πως το βιβλίο δεν ενδιαφέρεται για τον μύθο που κατέληξε στο απολαυστικό μιούζικαλ, αλλά για τον μύθο με τον οποίο ενδύεται η επιστημονική εξέλιξη που αφορά τη γέννηση της ζωής. Λέει, λοιπόν, ο συγγραφέας του ότι έχουμε δύο φαντάσματα: το ένα είναι ο θεμελιώδης φυσικός νόμος –η αρχή της αβεβαιότητας– που βρίσκεται στο υπόγειο (το φάντασμα) και το άλλο είναι η επιστήμη ως κοινωνικός θεσμός που παρεμβαίνει στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας του πολιτισμού μας, δρώντας επίσης από το υπόγειο. Κανένα από τα δύο φαντάσματα δεν έχει «αγγελική μορφή». Το πρώτο –η αρχή της αβεβαιότητας– έρχεται σε ρήξη με τις εδραιωμένες αντιλήψεις μας για τον φυσικό κόσμο, τόσο που και ο Αϊνστάιν να εκστομίσει την περίφημη φράση «Ο Θεός δεν παίζει ζάρια με τον κόσμο», υπερασπιζόμενος την αιτιοκρατία των φυσικών νόμων. Οι κοινωνίες που θαυμάζουν την επιστήμη και τη θεωρούν «μητέρα» του καταναλωτικού πολιτισμού, την έχουν ψηλά στην εκτίμησή τους, «στο ρετιρέ», υποστηρίζει ο συγγραφέας, αγνοούν όμως το αληθινό της πρόσωπο και μοιάζουν με εκείνους που απολαμβάνουν τη μουσική στην αίθουσα του θεάτρου, αλλά δεν έχουν ιδέα τι διαδραματίζεται στα υπόγεια με το φάντασμα.
Σκοπός, λοιπόν, του βιβλίου είναι να μας ενημερώσει και να μας συμφιλιώσει με την «παράδοξη συμπεριφορά της ύλης», το ένα, και με τον «αντιδογματισμό της επιστήμης», το άλλο. Η μελέτη γίνεται από την πλευρά της Φυσικής πάντοτε, φυσικός είναι και ο Στέφανος Τραχανάς, οπότε όλες οι αναφορές σε πρόσωπα, ιστορικά περιστατικά και ανακαλύψεις ανήκουν στον χώρο της Φυσικής.
Οι κοινωνίες που θαυμάζουν την επιστήμη και τη θεωρούν «μητέρα» του καταναλωτικού πολιτισμού, την έχουν ψηλά στην εκτίμησή τους, «στο ρετιρέ», υποστηρίζει ο συγγραφέας, αγνοούν όμως το αληθινό της πρόσωπο και μοιάζουν με εκείνους που απολαμβάνουν τη μουσική στην αίθουσα του θεάτρου, αλλά δεν έχουν ιδέα τι διαδραματίζεται στα υπόγεια με το φάντασμα.
Στα must του πρώτου κεφαλαίου είναι το ότι θεωρείται αδιανόητο ένας μορφωμένος άνθρωπος να μην έχει μια καλή γενική ενημέρωση πάνω στα μεγάλα επιτεύγματα της επιστήμης, όπως έχει, ας πούμε, για τον Σαίξπηρ. Η άγνοια που τον κρατάει μακριά τον κάνει να μη συμβαδίζει με την εποχή του και να έχει χάσει ένα μεγάλο κομμάτι της. Λέει, ακόμα, ο Τραχανάς ότι χωρίς την αρχή της αβεβαιότητας του Χάιζεμπεργκ ή της απροσδιοριστίας, όπως επίσης λέγεται, δεν μπορεί να υπάρξει καμία από τις θεμελιώδεις προϋποθέσεις για την ανάδυση της ζωής. Η αρχή αυτή βρίσκεται πίσω από όλες τις άλλες, αλλά στον μικρόκοσμο, άρα είναι αόρατη και κρυφή, σαν το φάντασμα στο υπόγειο του θεάτρου.
Απαραίτητες προϋποθέσεις για να υπάρχει ζωή σ' ένα σύμπαν (συμπυκνώνω και απλουστεύω δραματικά) είναι: 1. Η σταθερότητα των ατόμων και μορίων για να λειτουργεί το κύτταρο. 2. Η ύπαρξη μιας «θερμοκοιτίδας», δηλαδή ενός πλανήτη με έναν ήλιο «ικανό να ακτινοβολεί ενέργεια για τουλάχιστον ένα δισεκατομμύριο χρόνια», όσα απαιτούνται για να εξασφαλιστούν τα «βασικά βιολογικά μόρια» που [...] προϋποτίθενται για την εμφάνιση της «πρωτόγονης ζωής». 3. Ένα «κατάλληλο σύμπαν», αλλά και αυτό είναι δύσκολο να βρεθεί. Φτάνουμε λοιπόν στη Μεγάλη Έκρηξη (πριν από δεκαπέντε δισεκατομμύρια χρόνια), οπότε ακούστηκε το «πρώτο κλάμα του μωρού». Απαιτείται η συνδρομή της φαντασίας μας για να ακούσουμε αυτή την πρώτη μουσική στον κόσμο, η οποία μοιάζει κάπως σαν τον ήχο αεροπλάνου που προσγειώνεται· έτσι ακούστηκε στο πείραμα που έκανε ο καθηγητής Μαρκ Γουάιτλ στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια. Και αυτή είναι η «καλύτερη μουσική που έχει γραφτεί», συνοδευόμενη από τα πυκνώματα και αραιώματα «της κοσμικής ύλης». Από αυτά άρχισε μια αργόσυρτη διαδικασία εξέλιξης, παραμένει βέβαια μυστήριο «πώς έσπασε» ο κοσμικός χυλός και έπειτα πύκνωσε σε γαλαξίες, άστρα, πλανήτες και στην άκρη ενός πλανήτη, στην άκρη ενός γαλαξία εμφανίστηκε ένας άνθρωπος που του άρεσε η μουσική των σφαιρών και την έκανε τραγούδι. Για να αποκτήσουμε μια ιδέα αυτού του τραγουδιού, ο συγγραφέας μάς υποδεικνύει το καπρίτσιο #24 του Νικολά Παγκανίνι. Πιστέψτε με, έχει ενδιαφέρον.
Ωστόσο, οι τρεις προαναφερθείσες προϋποθέσεις παραμένουν μυστήρια. Η λύση στα μυστήρια είναι η απροσδιοριστία· και εξηγεί: Αν η απροσδιοριστία ενός σωματιδίου στη θέση μικραίνει, η απροσδιοριστία στην ταχύτητα μεγαλώνει, οπότε το γινόμενό τους μένει σταθερό. Παίρνουμε τώρα ένα μικροσκοπικό σωματίδιο κλεισμένο σ' έναν μικροσκοπικό χώρο. Όσο πιο μικροσκοπικός είναι ο χώρος, τόσο μεγαλύτερη δραστηριότητα έχει το σωματίδιο. Τέτοιος χώρος είναι ο ατομικός πυρήνας. Εκεί μέσα τα πρωτόνια και νετρόνια αναπτύσσουν «τεράστιες κινητικές ενέργειες». Ο πυρήνας είναι ένας «γίγαντας ενέργειας ακριβώς επειδή είναι ένας νάνος μεγέθους» (μην κοιτάς το μπόι μου, που λένε) κι ο ήλιος ζει δισεκατομμύρια χρόνια επειδή καίει πυρηνικό καύσιμο!
Αλλά ας ξαναγυρίσουμε στη μουσική. Αυτή τη μουσική που συνθέτης της είναι η αρχή της αβεβαιότητας, δηλαδή Το φάντασμα της Όπερας, οφείλεται στους άπειρους αστροφυσικούς και κοσμολόγους που ασχολήθηκαν, από το 1965 έως σήμερα, και μετέτρεψαν όλα εκείνα που ανήκαν στη σφαίρα της εικοτολογίας σε εμπειρική επιστήμη. Αυτό είναι το μεγαλύτερο επίτευγμα της επιστήμης του 20ού αιώνα και ένα από τα μεγαλύτερα όλων των εποχών.
Το φάντασμα πρώτον κατοικεί μέσα μας και μας απελευθερώνει από τα δεσμά της αιτιοκρατίας. Αυτά που έλεγε η παλιά Φυσική είναι όλα αυταπάτες. Δηλαδή, η ελεύθερη βούληση είναι ψευδαίσθηση και το ότι οι ανθρώπινες πράξεις είναι προδιαγεγραμμένες και καταρρίπτεται η συνέπεια των κινήσεων των ατόμων και των μορίων που με αποτελούν. Γιατί το φάντασμα που είναι inside our mind μας ελευθερώνει από τα κοσμικά δεσμά μας. Είμαστε, λοιπόν, ελεύθεροι ή έρμαια; Μ! Τώρα είναι το φάντασμα που παίζει ζάρια; Το ερώτημα δεν έχει θέση εδώ, γιατί το πρόβλημα δεν είναι ηθικό. Είναι επιστημονικό. Ο συγγραφέας πάει πίσω στην αρχαία Ελλάδα για να συναντήσει τον Σωκράτη και να ξανακοιτάξει τον διάλογο Φαίδων, όπου ο μέγας φιλόσοφος εξομολογείται ότι απέτυχε να γνωρίσει τις αιτίες των πραγμάτων και επανέρχεται για να στηρίξει τις ελπίδες του στον Αναξαγόρα, που υποστήριζε ότι ο Νους είναι «ο διακοσμών τε και αίτιος των πάντων». Το κεφάλαιο αυτό του βιβλίου κλείνει με τη θέση ότι η επιστήμη είναι πολύ μικρή για να απαντήσει σε τόσο μεγάλα ερωτήματα. Αλλά ο ρόλος της επιστήμης δεν είναι αυτός. Η φιλοσοφία και η μεγάλη τέχνη είναι η κιβωτός γι' αυτά και ολοκληρώνει: «Ουδείς φυσικός νόμος θα μας απαλλάξει ποτέ από το ευλογημένο βάρος της ελευθερίας μας. Της ελευθερίας να κάνουμε επιλογές και να είμαστε υπεύθυνοι γι' αυτές». Κι εδώ τελειώνει το δεύτερο κεφάλαιο του πρώτου μέρους.
Ακολουθούν άλλα οκτώ συνολικά κεφάλαια γοητευτικής μελέτης, γραμμένης όσο το δυνατόν απλά, για να μπορεί κάποιος να περιηγηθεί στις ιδέες του και στις αποδείξεις του, να ανακαλύψει το φάντασμα που κρύβεται μέσα του και τους εξωγήινους που κρύβει η CIA και ψάχνει να τους βρει ο Φέρμι, να πληροφορηθεί για τη διπλή «δολοφονία»» του Αριστοτέλη, να δει τι πέτυχαν οι διάδοχοί του, να μάθει τι είναι τα Κβάντα, γιατί είναι εχθρικοί οι επιστήμονες στη Γερμανία του Μεσοπολέμου και, το κυριότερο, να μάθει ότι στην επιστήμη δεν υπάρχει δογματισμός, οπότε παίζει και το «αμαρτωλό ενδεχόμενο και ο άλλος να έχει δίκιο».
Το φάντασμα της όπερας
Η επιστήμη στον πολιτισμό μας
Στέφανος Τραχανάς
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
164 σελ.
Τιμή € 10,00
