Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη: «Το σχοίνισμα της γραφής»
Ο τόμος με τον τίτλο Το σχοίνισμα της γραφής, της καθηγήτριας του ΑΠΘ Γεωργίας Φαρίνου-Μαλαματάρη, αποτελείται από εισηγήσεις, τις οποίες συνέθεσε με αφορμή διάφορες επετειακές εκδηλώσεις της γέννησης και του θανάτου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη και οι οποίες έπονται της μελέτης της Αφηγηματικές τεχνικές στον Παπαδιαμάντη (1987). Πρόκειται για κείμενα που γράφτηκαν σε μια εικοσαετία και στα οποία παρενέβη διορθωτικά κατά περίπτωση, λιγότερο ή περισσότερο, για την παρούσα έκδοση. Η σειρά στο βιβλίο είναι χρονολογική και αποκαλύπτει τα ενδιαφέροντα της Μαλαματάρη στο διατρέξαν χρονικό διάστημα. Και βεβαίως εξηγεί και το λογοπαίγνιο στον τίτλο, το οποίο εκκινεί, για τους έχοντας υπ' όψιν το «Όνειρο στο κύμα», από το «σχοινίον της Μοσχούλας» (πνιγμός) και το «σχοινίον της παραβολής» (περιορισμός). Σύμφωνα με το λεξικό των Liddell & Scott σημαίνει «μέρος γης μεμετρημένον δια σχοινίου, μερίδιον, κλήρος». Ο τίτλος λοιπόν του βιβλίου παραπέμπει σε «ένα είδος κλήρου για τον Παπαδιαμάντη. Καλλιεργώντας το δικό του μερτικό της γραφής, κατόρθωσε να δώσει σχήμα στον κόσμο».
Στο πρώτο κείμενο, που φέρει τον τίτλο «Η ειδυλλιακή διάσταση της διηγηματογραφίας του Παπαδιαμάντη», ερευνάται το είδος σε όλη τη φιλολογική του διαδρομή από την αρχαιότητα μέχρι τον Σκιαθίτη συγγραφέα. Πρόκειται για μια εμπεριστατωμένη περιήγηση στην ελληνική και ξένη φιλολογία με πολλές βιβλιογραφικές αναφορές, αρχής γενομένης από τον Θεόκριτο και τα δικά του «ειδύλλια», ποιμενικά κυρίως, όπου δίνονται τα χαρακτηριστικά του είδους: μέγεθος, χώρος, χαρακτήρες, πλοκή, βοσκοί με λογοτεχνικά ονόματα, «εισδοχή της σύγχρονης ιστορίας στις εικόνες της βουκολικής ζωής», αλληγορία, εσχατολογία, κυκλική αντίληψη του χρόνου.
Η περιήγηση της Μαλαματάρη στην Αναγέννηση, στις βασιλικές Αυλές, στην εξιδανικευμένη «Αρκαδία», στη διασταύρωση του είδους με άλλα, όπως το ποιμενικό δράμα, το ποιμενικό έπος, η ποιμενική ελεγεία που τελικώς το αλλοίωσαν, θα καταλήξει τον 19ο αιώνα, όπου θα επικρατήσει η άποψη ότι το ειδύλλιο θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από «την ομορφιά ενός αγροτικού σκηνικού και να ζωγραφίσει τον απλό τρόπο ζωής αυτών που ζουν κοντά στη γη».
Το ελληνικό διήγημα του 1880 έχει μάλλον τα χαρακτηριστικά του θεοκρίτειου ειδυλλίου, υποστηρίζει η Μαλαματάρη, και οι Νεοέλληνες συγγραφείς «αναλαμβάνουν να αναπαραστήσουν την ποιμενική-αγροτική ζωή κάποιας συγκεκριμένης περιοχής, που συνήθως είναι η ιδιαίτερή τους πατρίδα, βασίζοντας την αναπαράσταση αυτή στην ιδιαίτερη διάλεκτο, στον λαϊκό πολιτισμό και στο συγκεκριμένο περιβάλλον». Βεβαίως, εξαρτάται από το ταλέντο του κάθε συγγραφέα κατά πόσο θα αξιοποιήσει τις δυνατότητες του είδους και δεν θα καταλήξει σε μία «γλυκανάλατον [...] ειδυλλιακήν [=γραφικήν] μονοχρωμίαν» κατά την κρίση του Ροῒδη. Η καλύτερη περίπτωση είναι του Παπαδιαμάντη, στον οποίον όμως το «ειδυλλιακό» και το ποιμενικό έχει προέλευση από την Παλαιά Διαθήκη και όχι τόσο από τον Θεόκριτο (Άβελ και Κάιν, Άσμα Ασμάτων, ο Καλός Ποιμήν, ο Αμνός του Θεού και «Αρκαδία» η Εδέμ με όποιες διαφορές, βεβαίως).
Οι βοσκοί του Παπαδιαμάντη ζουν μακριά από τον πολιτισμό και πηγάζουν από την πραγματικότητα, αλλά φέρουν και χαρακτηριστικά «του τύπου συμβόλου της ποιμενικής λογοτεχνίας, όπως εξελίσσεται διά μέσου των αιώνων». Αντλώντας τα παραδείγματά της από τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, η Μαλαματάρη αναδεικνύει τη «συνύπαρξη της πραγματικότητας με τη χριστιανική αλληγορία» και παίζοντας με τις δύο έννοιες της λέξης «ποιμήν», ο Παπαδιαμάντης, «συμβάλλει στην αγιολογική ανάδειξη ενός απλού ανθρώπου, εντάσσοντας το συγκεκριμένο στον χώρο του γενικού». Μετά το «Όνειρο στο κύμα» η «ειδυλλιακή εικόνα του βοσκού σχεδόν εξαφανίζεται». Στη «Φόνισσα» λ.χ. «η απλότητα μεταβάλλεται σε απλοϊκότητα, η εντιμότητα σε ευπιστία, η αυτάρκεια σε εξάρτηση, η φιλοτιμία σε ανοησία [...] η άγνοια παρωδείται μέχρι τη γελοιοποίησή της». Τέλος, επισημαίνει η συγγραφέας, «μετά την αφέλεια που καταντά ευήθεια, ένα άλλο ειδυλλιακό χαρακτηριστικό, η αυτάρκεια, και συνακόλουθα η ευτυχία, εξαφανίζεται». Η εκτεταμένη μελέτη καταλήγει στο ότι τον όρο «ειδύλλιο» και την «ειδυλλιακή διάσταση» δεν πρέπει να τα δούμε στενά, αλλά πρέπει να τα δούμε «ως εξεικονίσεις του θέματος της "επιστροφής" (στο χωριό, στην αθωότητα, στην παράδοση κ.τ.λ.)», οπότε «το παπαδιαμαντικό κείμενο γίνεται ένα ταξίδι [...] στην ανα-από-κάλυψη της χαμένης ενότητας του ανθρώπινου προσώπου και του φυσικού κόσμου».
Στο κείμενο, που αφορά τον συσχετισμό των διηγημάτων του Παπαδιαμάντη με τους Ολλανδούς ζωγράφους (η ηθογραφία στη ζωγραφική), η συγγραφέας έπειτα από μια πλατιά περιπλάνηση σε ζωγράφους και συγγραφείς που διακρίθηκαν στο είδος που μας αφορά, επανεστιάζει στον Παπαδιαμάντη και μας θυμίζει την απάντησή του σε όλους εκείνους που τον κατηγορούσαν για την πεζότητα ορισμένων αφηγήσεών του: «Το επ' εμοί, ενόσω ζω και αναπνέω και σωφρονώ, δεν θα παύσω πάντοτε, ιδίως δε κατά τας πανεκλάμπρους ταύτας ημέρας, να υμνώ μετά λατρείας τον Χριστόν μου, να περιγράφω μετ' έρωτος την φύσιν και να ζωγραφώ μετά στοργής τα γνήσια ελληνικά ήθη».
Στο ιδιαιτέρως πολυδιαβασμένο «Μυρολόγι της φώκιας», τα επιστημονικά όπλα επιστρατεύονται για να ερευνήσουν τη βαθιά ανθρώπινη διάσταση στο γεγονός που κυριαρχεί στο διήγημα, το οποίο η συγγραφέας κατατάσσει στα κατεχόμενα από τη «μελαγχολική αίσθηση από την κυριαρχία του θανάτου». (Στο σημείο αυτό, ας μου συγχωρεθεί η αναφορά στον εαυτό μου για τα δύο κείμενά μου στο ηλεκτρονικό περιοδικό Παραθέματα Λόγου, Ανθούλα Δανιήλ, «Παπαδιαμάντης-Ελύτης» καθώς και «Σολωμός-Παπαδιαμάντης-Ελύτης»).
Ακολουθεί το κείμενο με τον τίτλο «Ο Ξενόπουλος Κριτικός του Παπαδιαμάντη», όπου πολλά μπορεί κανείς να συναγάγει για το πώς διαβάζεται και αξιολογείται ένας συγγραφέας, συχνά με συμφέρον και «ιδιοτέλεια»... Και στην πλάτη ενός λογοτέχνη διεξάγουν τη μάχη τους τα πνεύματα της εποχής υπεραμυνόμενα το καθένα υπέρ της άλφα ή βήτα θεωρίας. Οπότε πρόκειται για τη μάχη των θεωριών και όχι για το κρινόμενο έργο ή τον κρινόμενο συγγραφέα.
Ένα άλλο μεγάλο θέμα ανοίγει το κείμενο με τον τίτλο «Μικρή Εισαγωγή στην πρόσληψη του Παπαδιαμάντη», όπου παρελαύνουν επιφανή ονόματα, εκδόσεις, μελέτες, καθώς και πληθώρα απόψεων τις οποίες «με ειρωνεία ο Ν. Β. Τωμαδάκης» κρίνει, απαριθμώντας καταλογάδην την άποψη του φιλόσοφου, του ιστορικού, του συγκριτολόγου, του γλωσσολόγου, του γεωγράφου, του φυσιοδίφου, του ψυχιάτρου, του ψυχαναλυτή, του θεολόγου... για να καταλήξει στη φράση: «Και η Τέχνη πού;». Το ερώτημα κατάδηλον της γνώμης του για τη γνώμη πάντων των γνωμοδοτησάντων. Όσο για τη γλώσσα του, οι απόψεις και οι περιγραφές στηρίζονται σε «ετερογλωσσικά συμφραζόμενα», λέει η συγγραφέας. Και εδώ βεβαίως το κεφάλαιο είναι πολύ μεγάλο και οι συγκρουόμενες απόψεις πολλές, με πιο αιρετικές αυτές των Παναγιώτη Μουλλά και Saunier, οι οποίοι προσπαθούν να βρουν, μέσα από την ανάγνωση των έργων του, τι είχε στα εσώψυχά του ο συγγραφέας. Και το βιβλίο κλείνει με την κοινή διαπίστωση των Παλαμά και Νιρβάνα: η αξία του παπαδιαμαντικού έργου δεν έγκειται στην αντιγραφή της πραγματικότητας, αλλά στην αναδημιουργία της πραγματικότητας μέσω της ψυχής του δημιουργού.
Η Μαλαματάρη, με τα εχέγγυα της πνευματικής της περιουσίας, των σπουδών, του τίτλου και των συγγραφών της, μας προσφέρει έναν τόμο με τις αξιολογότατες εργασίες της πάνω στο έργο του Παπαδιαμάντη, το οποίο ερευνά από πολλές και ποικίλες οπτικές διαφωτίζοντας, διευκρινίζοντας, ανακαλύπτοντας εκ νέου τη γοητεία του μεγάλου διηγηματογράφου, προσθέτοντας νέες ψηφίδες σε άλλες γνωστές και φρεσκάροντας παλαιότερες. Η περιδιάβασή της στην ξένη βιβλιογραφία, οι αναφορές στην ελληνική αρχαιότητα, οι παραπομπές στους σύγχρονους του πεζογράφου επιφανείς, ολοκληρώνουν την επιστημονικότητα του εγχειρήματος, ωστόσο, αφήνει ανοιχτό το θέμα στον μελετητή του ΧΧΙ αιώνα, για να αποτιμήσει το έργο του μεγάλου διηγηματογράφου με τα δικά του εργαλεία. Πρόκειται για ένα αξιολογότατο μελέτημα, που θα ικανοποιήσει τον ειδικό μελετητή αλλά και θα ευχαριστήσει όποιον, πέραν όποιου σκοπού ή στόχου, το διαβάσει για να απολαύσει και για να βρεθεί, έστω λίγο, στην ουτοπία του ειδυλλιακού παπαδιαμαντικού χωροχρόνου.
Το σχοίνισμα της γραφής
Παπαδιαμαντ(ολογ)ικές μελέτες
Γ. Φαρίνου-Μαλαματάρη
Gutenberg
318 σελ.
Τιμή € 20,00
