Μιχαήλ Πασχάλης: «Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο»
Κάθε έκδοση για έναν μεγάλο ποιητή είναι ενδιαφέρουσα και η άποψη πως τα πάντα έχουν ειπωθεί αποδεικνύεται εσφαλμένη, όπως προκύπτει από το βιβλίο Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο – Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα. Στην προκειμένη περίπτωση, ο καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης Μιχαήλ Πασχάλης θέτει σε νέες βάσεις την έρευνα γύρω από τη γλώσσα, την ποιητική και τις φιλολογικές επιδόσεις του Ανδρέα Κάλβου. Το βιβλίο περιέχει έντεκα μελέτες και είναι προϊόν μακρόχρονης ενασχόλησης του Πασχάλη με το έργο του Κάλβου. Οι μελέτες αυτές αναπτύσσονται σε περίπου 300 σελίδες πλούσια υπομνηματισμένες και με πλούσια βιβλιογραφία συνοδευμένες.
Δύο είναι οι ερευνητικοί άξονες και συχνά επικαλυπτόμενοι. Ο πρώτος αφορά τη σχέση του Κάλβου με την ιταλική γλώσσα και ποίηση και ο δεύτερος τη σχέση του Κάλβου με την ελληνική και ρωμαϊκή αρχαιότητα.
Όσον αφορά τον πρώτο, ο μελετητής εστιάζει στη μορφή. «Πίσω από το ''ιδιόρρυθμον ένδυμα της ποίησης του Κάλβου'', όπως το περιέγραψε ο Παλαμάς, υποκρύπτεται συχνά μια ιταλική έκφραση, ένας ιταλικός γραμματικός κανόνας ή μια ιταλική ρηματική σύνταξη». Επιπροσθέτως, και ο Νάσος Βαγενάς το 1972 υπέδειξε πως πολλά στοιχεία του καλβικού ιδιώματος έχουν την αιτία τους στην ιταλική γλώσσα. Ωστόσο, δεν υπήρξε συνέχεια επί του θέματος. Κι έτσι, η άποψη που ίσχυε για τις αποκλίσεις από τους ελληνικούς συντακτικούς και γραμματικούς κανόνες, αυτά δηλαδή που «συγκροτούν τον πυρήνα της ποιητικής καινοτομίας του Κάλβου ή της ''λυρικής τόλμης'' του», όπως την αποκάλεσε ο Οδυσσέας Ελύτης, εξακολούθησε να ισχύει. Ο Πασχάλης, δηλαδή, λέει ότι τα λάθη του Κάλβου μπορεί να αποδειχτούν ιταλισμοί και το ύφος μπορεί να οφείλεται στην προσπάθεια του ποιητή να αποδώσει στα ελληνικά αντίστοιχες ιταλικές εικόνες και μεταφορές. Οι διακειμενικές σχέσεις επίσης των Ωδών με την ποίηση του Φώσκολου μαρτυρούν την επίδραση που δέχτηκε από αυτόν, αφού ο Κάλβος είχε την τύχη να συμπλεύσει με τον Φώσκολο «πάνω στο πάθος της δημιουργίας» του. Ως γραμματέας του, λοιπόν, εκπαιδεύτηκε ποιητικά γράφοντας, αντιγράφοντας και συζητώντας τα έργα με τον μέντορά του. Έτσι συμπεραίνει πως η επίδραση που υπέστη ο Κάλβος από τις Χάριτες του Φώσκολου είναι μεγάλη. Ωστόσο, δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να συσχετίζει τη γλώσσα του Κάλβου με του Φώσκολου και την ιταλική ποίηση, πράγμα για το οποίο ο Πασχάλης εκφράζει εύλογη απορία. Ο Πασχάλης επισημαίνει τις ομοιότητες του ιταλόγλωσσου με το ελληνόγλωσσο έργο του Κάλβου και παραθέτει τα αποσπάσματα. Επισημαίνει επίσης τους βαρβαρισμούς –λάθη τονισμού και ορθογραφίας, «τεθλασμένη διακειμενικότητα»– και υποστηρίζει πως ο Κάλβος γνωρίζει τους αρχαίους μέσω της λατινικής παράδοσης. Επικαλείται παραδείγματα όπως το «αιόλιον φύσημα», το οποίο δεν είναι αρχαίο ελληνικό αλλά λατινικό, τα «αγαία νερά» επίσης. Κάνει λόγο για τη «μυθολογική σκευή των Ωδών», την οποία θεωρεί διαμεσολαβημένη. Αναφέρει ότι ο Τωμαδάκης στη μελέτη του για τον Κάλβο, με αφορμή δύο εικόνες μελισσών, παραπέμπει στην Ιλιάδα, τα Γεωργικά του Βιργιλίου και τις Χάριτες του Φώσκολου, δίνοντας λάθος παραπομπή. Ο Γιάννης Δάλλας, σαράντα χρόνια αργότερα, αναπαράγει αυτούσιο το σχόλιο του Τωμαδάκη με την εσφαλμένη παραπομπή. Τούτο ο Πασχάλης χρησιμοποιεί ως παράδειγμα «μηδενικής» προόδου στις καλβικές σπουδές.
Όσον αφορά τον δεύτερο άξονα, ο καθηγητής διευκρινίζει ότι οι βαρβαρισμοί και οι σολοικισμοί των Ωδών του Κάλβου διαψεύδουν όσους υποστηρίζουν τη «θαυμαστή σε εύρος και ποιότητα γνώση και αξιοποίηση των αρχαιοελληνικών κειμένων και απαράμιλλη φιλολογική εμβρίθεια», καθώς και την άποψη του Ελύτη ότι ο Κάλβος «στο επίπεδο της παιδείας ήταν αυθεντία». Προσθέτει δε ότι μέχρι την εποχή που ο Κάλβος δημοσίευσε τις Ωδές του δεν είχε καταφέρει να αποκτήσει επαρκή γνώση της αρχαίας και νέας ελληνικής γλώσσας. Οι φιλολογικές ενασχολήσεις του είχαν αδυναμίες ακόμη και παρερμηνείες, οι οποίες τον οδήγησαν σε μεγάλη διαμάχη με τον Κοραή.
Λέει ακόμα ότι οι καλβιστές παρουσιάζουν ως βεβαιότητα την ομηρική και πινδαρική επίδραση που υπέστη ο Κάλβος, η οποία όμως δεν αντέχει στη «βάσανο του επιστημονικού ελέγχου». Αν τώρα μια στροφή των Ωδών θυμίζει Όμηρο ή Πίνδαρο, τούτο οφείλεται στο ότι η ποίηση των δύο αρχαίων ποιητών έχει περάσει στη λατινική, αρχικά, και στη λόγια ιταλική ποίηση, αργότερα, και είναι αυτή στην οποία έχει πρόσβαση ο Κάλβος. Επομένως, οι Ωδές δεν συνομιλούν με τον Όμηρο και τον Πίνδαρο και εικάζει πως ο Κάλβος «σταχυολογεί λέξεις και φράσεις από τα λεξικά» ή από συζητήσεις του με τον Φώσκολο. Οι συμπτώσεις του Κάλβου με τον Φώσκολο είναι πολλές και ο Πασχάλης παραθέτει τα αποδεικτικά αποσπάσματα. Υποστηρίζει επίσης πως οι Χάριτες του Φώσκολου είναι το κύριο διακείμενο του Ωδών του Κάλβου. Προσθέτει ως δείγμα επίδρασης-μίμησης το τραγούδι του «ψαρά» στη λίμνη Κόμο, το οποίο ενέπνευσε τον Κάλβο στη στροφή ις' της ωδής «Ο Φιλόπατρις»: «Κ' όταν το εσπέριον άστρον/ ο ουρανός ανάπτη,/ και πλέωσι γέμοντα έρωτος/ και φωνών μουσικών/ θαλάσσια ξύλα», επίδραση την οποία επισημαίνει και ο Pontani και η οποία συνεχίζεται και στις στροφές ιε'και ιζ', οι οποίες χωρίς αμφιβολία προέρχονται από τις Χάριτες. Γενικά ο «Φιλόπατρις» βρίθει από φωσκολικές απηχήσεις.
Σε πολλά θέματα, καθώς και στην κριτική του εναντίον των μεταφραστών Salvini και Cesarotti για παράδειγμα, ο Κάλβος αναπαράγει απλώς απόψεις του Φώσκολου, τις οποίες οικειοποιείται χωρίς όμως να παραπέμπει στον Φώσκολο. Και επιπλέον ασκεί κριτική εναντίον του δασκάλου του, την οποία δεν διακρίνει «μετριοφροσύνη» αλλά «φιλοδοξία ασύμβατη με τα ουσιαστικά προσόντα του» κινούμενος από «διάθεση αυτοπροβολής».
Εντέλει, ο Κάλβος κατ' αρχάς γράφει στα ιταλικά, έχει υπόψη του την ιταλική λογοτεχνία καθώς και την αρχαία ελληνική μέσω της ιταλικής, επηρεάζεται από τον δάσκαλό του Φώσκολο, τον οποίο σχεδόν αντιγράφει και τούτο οφείλεται στο ότι ο χρόνος της μεταγραφής του από Ιταλό ποιητή σε Έλληνα δεν ήταν επαρκής. Οπότε, χρησιμοποίησε τις έτοιμες και γνωστές σ' αυτόν φόρμες για να επιτύχει τον στόχο του, «να μιλήσει για την Επανάσταση». Παρατηρεί επίσης ότι η μετά το 1826 περίοδος δημιουργίας του Κάλβου δεν έχει να «επιδείξει έργο ποιοτικά ισοδύναμο ή ανάλογο» με την πρώτη παραγωγή του. Poeta doctus δεν μπορεί να χαρακτηριστεί, όπως λέει ο Γιώργος Ανδρειωμένος, ενώ θα μπορούσαμε να τον συγκρίνουμε με τον Κερκυραίο Ανδρέα Μουστοξύδη, όσον αφορά τις «Σημειώσεις» του στην «Ωδής εις Ιονίους» που βασίζεται στη μετάφραση ενός χωρίου της Ιλιάδας (και είναι όλες του Φώσκολου) με τα πρωτότυπα σχόλια του Μουστοξύδη, πολλά από τα οποία ενσωμάτωσε ο Monti στην έμμετρη μετάφρασή του, που είναι «η γνωστότερη στην ιστορία των ιταλικών γραμμάτων».
Οι παραπάνω επισημάνσεις «δεν μειώνουν βεβαίως την αισθητική αξία των Ωδών» του. Ωστόσο, καλό είναι να γίνει μια ουσιαστική αποτίμηση της συνολικής συγγραφικής παραγωγής του.
Τέλος, νομίζουμε πως το βιβλίο είναι βράχος που έπεσε στις πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες, με συνέπειες σοβαρές και απαιτούμενη την αναθεώρηση όλων των μέχρι τώρα παραδεδεγμένων απόψεων.
Ξαναδιαβάζοντας τον Κάλβο
Ο Ανδρέας Κάλβος, η Ιταλία και η αρχαιότητα
Μιχαήλ Πασχάλης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
320 σελ.
Τιμή € 14,00
