Paul Guyer: «Καντ»
Το έργο του Paul Guyer παρουσιάζει στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό ο Γιώργος Μαραγκός, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, και μας πληροφορεί πως είναι «πολύτιμος οδηγός στο έργο του Καντ [...] δείχνει μια μέθοδο φιλοσοφικής μελέτης [...] ευμενούς και συνάμα αυστηρής κριτικής των επιχειρημάτων του Φιλοσόφου και όσων μοχθούν να κατανοήσουν το έργο του».
Η δομή του βιβλίου, πέραν των πληροφοριακών ενοτήτων, περιλαμβάνει τρία μέρη. Το πρώτο μέρος, «Φύση», επιμερίζεται στις ενότητες: «Η Κοπερνίκειος Στροφή του Καντ», «Η Κριτική της Μεταφυσικής» και «Χτίζοντας πάνω στα θεμέλια της γνώσης». Το δεύτερο μέρος, «Ελευθερία», επιμερίζεται στις ενότητες: «Νόμοι της Ελευθερίας: Τα θεμέλια της ηθικής φιλοσοφίας του Καντ», «Ελευθερία, Αθανασία και Θεός: Οι προϋποθέσεις της ηθικότητας», «Το σύστημα καθηκόντων κατά τον Καντ, Α': Τα αρεταϊκά καθήκοντα», «Το σύστημα καθηκόντων κατά τον Καντ, Β': Τα δικαϊκά καθήκοντα». Το τρίτο μέρος, «Φύση και Ελευθερία», επιμερίζεται στις ενότητες: «Το Ωραίο, το Υψηλό και το Αγαθό», «Ελευθερία και Φύση: Η αναθεώρηση της παραδοσιακής τελεολογίας από τον Καντ», «Μια Ιστορία της Ελευθερίας». Έπονται Γλωσσάριο, Βιβλιογραφία, Πηγές, Συμπληρώματα, Πίνακες.
Το κύριο σώμα, λοιπόν, του βιβλίου περιλαμβάνει περί τις εξακόσιες σελίδες κειμένου, στις οποίες ο συγγραφέας παρακολουθεί συστηματικά την πορεία και το έργο του μεγάλου φιλοσόφου, τις «Κριτικές» του και τις αναθεωρήσεις τους.
Η ενότητα «Το έργο ως βίος» είναι απολαυστική ως αφήγηση, με ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή, τις ενασχολήσεις και τη σταδιοδρομία άλλων μεγάλων φιλοσόφων, πριν αφοσιωθούν στη φιλοσοφία, ενώ ο Καντ εξαρχής σταδιοδρόμησε ως πανεπιστημιακός διδάσκαλος με πολλά και ποικίλα αντικείμενα διδασκαλίας, όπως μαθήματα λογικής, μεταφυσικής, ηθικής, φιλοσοφία, μαθηματικά, φυσική, γεωμετρία. Παράλληλα έγραφε και δημοσίευε εργασίες.
Από το σπουδαίο αυτό βιβλίο σταχυολογούμε ψυχία στοχασμών με τα οποία πιστεύουμε ότι θα φέρουμε στην επιφάνεια σκέψεις που κάποτε μας απασχόλησαν και φυσικά δεν είχαμε ούτε τον χρόνο ούτε τη δύναμη να τις παρακολουθήσουμε επισταμένως.
«Ο διδάσκων [...] αναμένεται να αναπτύξει στον ακροατή του πρώτα τον άνθρωπο τον εφοδιασμένο με κ α τ α ν ό η σ η, μετά τον άνθρωπο τον εφοδιασμένο με Λ ό γ ο και τέλος τον άνθρωπο τον εφοδιασμένο με γ ν ώ σ η». «Δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή με πάντοτε καινούργιο και αυξανόμενο σεβασμό και θαυμασμό... ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου». Ο Καντ ορίζει την a priori γνώση ως γνώση που δεν βασίζεται στην εμπειρία, ενώ η a posteriori βασίζεται στην εμπειρία και είναι πάντοτε «γνώση πραγμάτων κατά συμβεβηκός». Κι εδώ βέβαια παρακάμπτουμε το πρόβλημα του πώς κάποιες έννοιες μπορεί να είναι a priori, «πώς είναι δυνατόν να γνωρίζω οτιδήποτε περί αυτών a priori». Η κοπερνίκειος στροφή του Καντ στη φιλοσοφία είναι η προσπάθεια εξεύρεσης όρων της «δυνατότητας αναφορικά με την εμπειρία» και υποστηρίζει πως «όσο κι αν ακούγεται υπερβολικό και αντιφατικό το να πούμε ότι η διάνοια είναι αυτή η ίδια η π η γ ή των νόμων της φύσης [...] ένας τέτοιος ισχυρισμός παρ' όλα αυτά είναι ορθός...». Το θέμα ακούγεται παράξενα, αλλά ο Καντ «δεν υπέθετε πως είμαστε όντως θεοί ή δημιουργοί που δημιουργούνε κατά κυριολεξίαν τα αντικείμενα της εμπειρίας μας». Η «διάνοια μπορεί [...] να κάνει εμπειρική μόνο χρήση όλων των a priori αρχών της και όλων των εννοιών της, αλλά ποτέ υπερβατολογική χρήση». Ο χώρος και ο χρόνος πρέπει να είναι καθαρές μορφές εποπτείας, «πρέπει να έχουμε a priori αναπαραστάσεις του χώρου και του χρόνου που δεν εξαρτώνται από εμπειρικές εποπτείες αντικειμένων». Ωστόσο, στη «Μεταφυσική του Κόσμου» είναι ενδιαφέρουσα η μελέτη της αντινομίας του καθαρού Λόγου όσον αφορά τον χώρο, τον χρόνο και τα όριά τους.
Περνώντας στο κεφάλαιο της γνώσης, υποστηρίζει πως «Ό,τι μπορεί να ονομαστεί καθ' αυτό επιστήμη είναι μόνο εκείνο του οποίου η βεβαιότητα είναι αποδεικτική και όχι μόνο εμπειρική», ωστόσο πριν είχε υποστηρίξει πως «η εμπειρική εποπτεία είναι αναγκαία για οποιαδήποτε γνήσια γνώση».
Στο κεφάλαιο «Ελευθερία» υποστηρίζει την «αγαθή βούληση» ως απόλυτη αξία και τέτοια βούληση είναι αυτή η οποία οδηγεί στην επιτέλεση τους καθήκοντος προς χάριν του καθήκοντος. Ελευθερία είναι ο «ύψιστος βαθμός ζωής». Οι ηθικοί νόμοι ή οι ηθικές αρχές ισχύουν «για τη βούληση κάθε έλλογου όντος», η θεμελιώδης αρχή της ηθικότητας είναι «κατηγορική προσταγή» και «πρέπει να ισχύει άνευ όρων απολύτως». Η ανθρώπινη ιδιότητα «πρέπει πάντα να είναι σκοπός και όχι μέσον» και τέλειο καθήκον προς τον εαυτό μας είναι «η απαγόρευση της αυτοκτονίας», καθώς και η «προώθηση και προαγωγή της ανθρώπινης ιδιότητας όχι απλώς για τη διατήρησή της».
Στο κεφάλαιο που αφορά τα καθήκοντα, ο Καντ υποστηρίζει, διαφοροποιώντας τη θέση του από άλλους, ότι την ελευθερία της δράσης και απόκτηση ιδιοκτησίας πρέπει να την περιορίζει η φρόνηση και η ηθική. Ως εκ τούτου, έχουμε καθήκον να συνάψουμε ένα κοινωνικό συμβόλαιο. Όσον αφορά τα καθήκοντα προς τον εαυτό μας, αυτά θα πρέπει να περιορίζουν «την ατομική επιδίωξη της ευδαιμονίας» και τα καθήκοντα αυτά τα ονομάζει «αρεταϊκά» ως σχετιζόμενα με την αρετή.
Σε ό,τι αφορά το κράτος, υποστηρίζει ότι «η εκτελεστική εξουσία σε ένα κράτος υπάρχει για να εφαρμόζει τους νόμους που θεσπίζει η νομοθετική εξουσία και όχι για να εξυπηρετεί το συμφέρον της». Αυτές και άλλες ριζοσπαστικές απόψεις του σχετικές με το κράτος και την εξουσία εγκυμονούσαν κινδύνους εκ μέρους της φεουδαρχίας και μοναρχίας που έθιγαν οι ιδέες του. Ριζοσπαστικός φαίνεται και στο θέμα ψήφου των γυναικών ή των υπηρετών και υπαλλήλων από τον φόβο μήπως ως «εξαρτημένα πρόσωπα πολλαπλασίαζαν απλώς την ψήφο του κυρίου τους». Και το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με τις θέσεις του για το δικαίωμα στην εξέγερση, την εξουσία και την ελεύθερη επιλογή ηθικών πολιτικών, την παγκόσμια ειρήνη και κατακλείδα την ανθρώπινη ελευθερία.
Στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, «Φύση και Ελευθερία» και στην Τρίτη Κριτική του, μεταξύ άλλων εξετάζει τις κρίσεις για το «ωραίο» και το «υψηλό», στη φύση και στην τέχνη που σήμερα ονομάζουμε «αισθητικές». Η φύση, υποστηρίζει, ως «σκόπιμο σύστημα» αποτελεί την απάντηση στο «Μόνο Δυνατό Έρεισμα για την Απόδειξη περί Υπάρξεων του Θεού». Ο Καντ συνδέει την αισθητική με την τελεολογία γιατί «τα έργα των καλών τεχνών πρέπει να θεωρούνται ως δώρα της φύσης» και «ως εάν είχαν ηθική σημασία», πράγμα που μας οδηγεί στο ότι ο φυσικός κόσμος είναι ηθικός κόσμος.
Βεβαίως, ο Καντ αναγκάστηκε στη φιλοσοφική πορεία του να ανασκευάσει πολλές απόψεις του, να αναθεωρήσει και να επεκτείνει, μελετώντας τις δυσκολίες που κάθε φορά προέκυπταν και τις ιδιαιτερότητες που αναφαίνονταν. Ο συγγραφέας του βιβλίου, Paul Guyer, ειδήμων και διακεκριμένος μελετητής της καντιανής φιλοσοφίας, που έχει σκύψει βαθιά στο έργο του Καντ, σε κάθε κεφάλαιο προσθέτει και μια παράγραφο για θέματα «Προς μελέτη» παραπέμποντας τον αναγνώστη στα αντίστοιχα συγγράμματα.
Η απόπειρα του Γιώργου Μαραγκού να μεταφράσει ένα τέτοιο σύγγραμμα, με τον όγκο των σχεδόν επτακοσίων σελίδων μεγάλου μεγέθους και παρά τις δυσκολίες που φύσει έχει το είδος, είναι αξιοθαύμαστη. Η αφήγηση είναι απολαυστική, γοητευτική, σαφής για τον ειδικό αναγνώστη, απόκτημα και για τον μη ειδικό, που του αρέσει η φιλοσοφία, δώρο.
Καντ
Paul Guyer
μετάφραση: Γιώργος Μαραγκός
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
680 σελ.
Τιμή € 40,00
