George Makari: «Επανάσταση στον νου»
Ο George Makari, μελετητής χωρίς προκατάληψη, γράφει την ιστορία της ψυχανάλυσης σαν ένα αφήγημα με πολύ ενδιαφέρουσα πλοκή, που έχει στο κέντρο της όχι μόνο τον πατέρα της ψυχανάλυσης, Σίγκμουντ Φρόιντ, αλλά όλους εκείνους που ασχολήθηκαν με το θέμα γύρω του, όλο το πολιτικό, κοινωνικό και επιστημονικό κλίμα. Ο Makari, δηλαδή, δεν επιχειρεί να γράψει μια ακόμη βιογραφία του Φρόιντ, δεν αποβλέπει στο στιγμιαίο περιστατικό αλλά στις πολύπλοκες όψεις της προσωπικότητας του μεγάλου επιστήμονα «από την οποία απορρέουν και τα κίνητρα της διαμόρφωσης των ιδεών του», σημειώνει ο Κώστας Στεφάνης, ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής της Ψυχιατρικής, ο οποίος υπογράφει τον πρόλογο του βιβλίου.
Η εμφάνιση της Ψυχανάλυσης έγινε στην Ευρώπη σε ώρες δραματικών αλλαγών και ανταγωνιστικών θεωριών στη φιλοσοφία και στην επιστήμη. Ο συγγραφέας αναφέρει ενδεικτικά την απελευθέρωση από τα θρησκευτικά δόγματα, τον επιστημονικό θετικισμό, το μηχανιστικό σύμπαν του Ισαάκ Νεύτωνος και την εξελικτική βιολογία του Κάρολου Δαρβίνου. Ο Φρόιντ, όπως ήταν επόμενο, άντλησε από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, από την ιατρική, την πολιτική, τη θεολογία, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη το υλικό του, ξεκινώντας από την αρχαιότητα και φτάνοντας στην εποχή του, για να σφυρηλατήσει την επιστήμη της εσωτερικής ζωής. Και, όσο κι αν το υλικό αυτό φαίνεται ετερόκλητο, ωστόσο είναι υλικό του Φρόιντ και μόνο. Υπήρχε όμως ένα πρόβλημα: πώς μπορούσε να δημιουργηθεί μια αντικειμενική επιστήμη της υποκειμενικότητας.
Ο Makari, επαναλαμβάνουμε, δεν αφηγείται την ιστορία του Φρόιντ, ο Φρόιντ ούτως ή άλλως βρίσκεται στο κέντρο της αφήγησης, αλλά την περιπέτεια της Ψυχανάλυσης, ήτοι την ιστορία των σφοδρών πνευματικών αγώνων, στους οποίους ενεπλάκησαν επιστήμονες διαφορετικών σχολών, που δημιούργησαν μέτωπα, συνασπίστηκαν σε συμμαχίες εναντίον άλλων επιστημόνων, διαχωρίστηκαν, επανέκαμψαν, επανατοποθετήθηκαν. Η όλη περιπέτεια πέρασε τρεις φάσεις.
Στην πρώτη φάση βρίσκεται ο Φρόιντ, ο οποίος δημιούργησε μια θεωρία του νου, στηριζόμενος σε τρεις προϋπάρχουσες πνευματικές κοινότητες και, από τις επιμέρους επαναστάσεις, που κατά κάποιον τρόπο βρήκε έτοιμες, δημιούργησε μια καινούργια. Στη δεύτερη φάση, η ομάδα διευρύνθηκε και οι ιδέες διαδόθηκαν σε Ευρώπη και Αμερική. Από αυτή την ομάδα αποσχίστηκαν, λόγω του εύθραυστου χαρακτήρα των γνωστικών αξιώσεων που τους ένωναν, ο Όιγκεν Μπόιλερ, ο Καρλ Γιουνγκ, ο Άλφρεντ Άντλερ. Στην τρίτη φάση παρουσιάζεται μια νέα κοινότητα ψυχαναλυτική και όχι πια φροϊδική.
Ανάμεσα στο 1934 με 1938, τα σπουδαιότερα ψυχαναλυτικά κέντρα ήταν το κέντρο της Βιέννης και του Λονδίνου, αλλά με διάθεση αντιπαλότητας. Ο ίδιος ο Φρόιντ, αλλά και η Άννα Φρόιντ, έδειξε την προτίμησή του στο Λονδίνο, το οποίο είχε δηλώσει, λίγο πριν πεθάνει, ότι θεωρούσε «κύριο τόπο και κέντρο του ψυχαναλυτικού κινήματος». Η Άννα Φρόιντ υποστήριζε την ψυχολογία του Εγώ και η Μέλανι Κλάιν με τη δική της θεωρία «καθιστούσε το οιδιπόδειο σύμπλεγμα κάτι χωρίς σημασία», ενώ πρώην υποστηρικτές της έλεγαν πως το έργο της «δεν ήταν φροϊδικό». Αρχές του 1942 και εν μέσω βομβαρδισμών επήλθε η δραματική σύγκρουση, σχετικά με το ποιος ήταν ο σκοπός της Εταιρείας. Άλλοι αμφισβητούσαν τον Φρόιντ, άλλοι διαχώριζαν την φροϊδική ψυχανάλυση από την επιστήμη που ίδρυσε ο Φρόιντ, άλλοι ζητούσαν ελευθερία στις απόψεις, άλλοι λογοκρισία. Ύστερα από δραματικές συζητήσεις, διαφωνίες, επανατοποθετήσεις, παραιτήσεις, υπαναχωρήσεις, η σχολή του Λονδίνου κα η σχολή της Βιέννης σε συναντήσεις που έλαβαν χώρα από τις 27 Ιανουαρίου 1943 μέχρι τις 3 Μαΐου 1944, κατέληξαν σε συμφωνία, βάζοντας καινούργια όρια στην επιστημονική έρευνα και αποκαθιστώντας «το διαλυμένο τοπίο της ευρωπαϊκής ψυχανάλυσης», ενώ στην Αμερική μια άλλη σχολή γεννιόταν και ο Φραντς Αλεξάντερ στην προεδρική του ομιλία το 1938 έδινε την υπόσχεση πως η πολιτική ηγεσία «θα έκανε την ψυχανάλυση επιστήμη με το ένα πόδι στην ιατρική και το άλλο στις κοινωνικές επιστήμες». Εν τω μεταξύ, η πολιτική κατάσταση στη Ευρώπη στέλνει στην Αμερική πάνω από 1.400 γιατρούς, των οποίων όμως η απορρόφηση έχει κόστος σε χρήμα και χρόνο. Το 1943 βρήκαν στέγη στην Αμερική εκατόν σαράντα εννέα ψυχαναλυτές, μερικοί από τους οποίους ήταν από τους πιο επιτυχημένους.
Ωστόσο, διαφορετικές έρευνες έκαναν την εμφάνισή τους με κίνδυνο να υπάρξουν νέες διασπάσεις. Γι' αυτό ο Σάντορ Ραντό ενδιαφερόταν να κάνει την ψυχανάλυση επιστημονική και να εμποδίσει τη διάσπαση. Όταν η θεωρία βαραίνει περισσότερο από τα γεγονότα, έλεγε, τότε η επιστήμη γίνεται ζήτημα γνώμης και οι διαφορές μετασχηματίζονται σε μάχη θελήσεων. «Ανταγωνιζόμενες αυθεντίες δεν αρέσκονται να κατοικούν κάτω από την ίδια στέγη». «Η μια αυθεντία πρέπει να φύγει». Αυτός που φεύγει ιδρύει άλλη σχολή και γίνεται αυταρχικός σαν τον αντίπαλό του. Ο Ραντό είχε την ελπίδα πως θα κατάφερνε υποτιμώντας τη θεωρία να προβάλει το κριτικό, εμπειρικό και επιστημονικό στοιχείο. Οι ψυχαναλυτές υπολόγιζαν στη Βιολογία για να απομακρύνουν τα «κατάλοιπα των ξεφτισμένων θεωριών για τα ένστικτα». Νέες συγκρούσεις. Ο Φέντερν, που καταφθάνει από τη Βιέννη, κατσαδιάζει τον Ραντό, ο Ραντό προσπαθεί να εξηγήσει, ο Φρόιντ πάντα «παρών» στις συγκρούσεις. Το 1945 οι Βιεννέζοι εμιγκρέδες έγιναν «ορθόδοξοι φροϊδικοί». Αυτοί αντιπαρατάσσονταν στους νεοφροϊδικούς.
Το 1949, μετά τον πόλεμο έγινε στη Ζυρίχη η πρώτη μεταπολεμική συνάντηση της Διεθνούς Ψυχαναλυτικής Ένωσης. Ο Έρνεστ Τζόουνς, ο «πεισματάρης μαχητής του κινήματος», διαπίστωνε πόσο είχε αλλάξει το τοπίο. Οι ναζί με τη γενοκτονία και την εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης, των αριστερών, των ατόμων με σεξουαλικές παρεκκλίσεις και άλλων, τους οποίους θεωρούσαν εκφυλισμένους ή ψυχικά απροσάρμοστους, έχουν συντελέσει στην καταστροφή των ψυχαναλυτικών ομάδων. Μόνο στην Ολλανδία κατάφερε να επιζήσει μια μικρή ομάδα. Από τους ιδρυτές πάρα πολλοί, ανάμεσά τους και ο Φρόιντ, είχαν πεθάνει. Ο Πάουελ Φέντερν ήταν άρρωστος. Τελικά από την παλιά συνάντηση του 1908 είχε απομείνει μόνο ο Τζόουνς και ο Έντουαρντ Χίτσμαν. Ωστόσο, παρά την καταστροφή, η Διεθνής Ψυχαναλυτική Ένωση διευρύνεται με μέλη σε όλον σχεδόν τον κόσμο. Η Έξοδος των Ευρωπαίων στην Αμερική είναι ραγδαία. Από τις πέντε κοινότητες, οι τέσσερις ήταν αμερικανικές. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι οπαδοί της Κλάιν βρήκαν γόνιμο έδαφος στη Νότια Αμερική, ενώ ο Χάρτμαν στη Βόρεια. Στο Παρίσι, ο Λακάν παρουσιάζει ένα νέο «ψυχαναλυτικό αμάλγαμα», αν και εξοστρακισμένος από τη Διεθνή Ψυχαναλυτική Ένωση. Και ενώ ο πολιτισμός που γέννησε την ψυχανάλυση είχε «μετατραπεί σε νεκροταφείο», ένα όνομα επιφέρεται σαν φυλαχτό: «Φρόιντ».
Το πεδίο αλλάζει συνεχώς και σήμερα πάλι είναι σε αναστάτωση. Η Ψυχανάλυση θεωρείται «αθεράπευτη ψευδοεπιστήμη», ωστόσο, η ψυχανάλυση, που αναδύθηκε από τα ερείπια της μεταπολεμικής Ευρώπης, βρήκε στέγη στις ΗΠΑ, μπήκε στα σχολεία, στα νοσοκομεία, στα δικαστήρια, επηρέασε τη λογοτεχνία, το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τέχνη γενικά. Η Επανάσταση στον νου είναι ένα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο, μεταφρασμένο σε ωραία και κατανοητά ελληνικά.
Επανάσταση στον νου
Η δημιουργία της ψυχανάλυσης
George Makari
μετάφραση: Ελένη Αστερίου
Gema
833 σελ.
Τιμή € 32,00
