Άρθουρ Σοπενχάουερ: «Περί θανάτου»
Ο μικρός τόμος με τον τίτλο Άρθουρ Σοπενχάουερ, Περί θανάτου, αν και μας χωρίζουν εκατό χρόνια από τη δημιουργία του, μας εκπλήσσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς του.
Το βιβλίο περιλαμβάνει κατατοπιστικό «Πρόλογο για τη ζωή και το έργο» του μεγάλου φιλοσόφου, «Εισαγωγή του Ερνστ Τσίγκλερ» με αναφορές στο θέμα και παράλληλες απόψεις άλλων στοχαστών από την αρχαιότητα μέχρι την εποχή που γράφεται, καθώς και πλούσιο «Ανθολόγιο» αποσπασμάτων από όλα τα έργα του Σοπενχάουερ. Ειδικά αυτό το μέρος του βιβλίου, που είναι το μισό του όλου, σχεδόν 60 σελίδες, συνιστά μια πλήρη μελέτη πάνω στο επίμαχο θέμα του θανάτου, θέσεις και αντιθέσεις, επιθυμίες και ανθρώπινες αυταπάτες για τη ζωή μετά θάνατον κυρίως.
Διαβάζουμε στον Πρόλογο ότι ο μεγάλος φιλόσοφος θεωρούσε τον κόσμο μας παράλογο, αναγνώριζε τη δύναμη του ενστίκτου και υποστήριζε πως πρέπει να αντιδράσουμε στον κόσμο της ανελέητης ανταγωνιστικότητας, καταπολεμώντας τις φυσικές μας ροπές για να πετύχουμε την ψυχική μας γαλήνη. Η δίψα για επιστημονική και πρακτική γνώση δημιουργεί έναν κόσμο που τρώει τον εαυτό του. Αυτού του κόσμου είμαστε τα δυστυχή προϊόντα, που διαρκώς ζητάμε περισσότερα και γι’ αυτό βρισκόμαστε σε συνεχή και αναπόφευκτη σύγκρουση με τα άλλα άτομα. Έτσι, η καθημερινή ζωή είναι ένα μαρτύριο σαν αυτό του Σίσυφου. Από απόψεις σαν αυτές είναι που πηγάζει και ο χαρακτηρισμός του ως απαισιόδοξου. Η αλήθεια όμως είναι ότι ο Σοπενχάουερ ήταν παρατηρητής της ζωής και η απαισιοδοξία δεν ήταν στη σκέψη του, αλλά προερχόταν από τον περιβάλλοντα κόσμο. Γι’ αυτό και ζητούσετρόπους αντίστασης σ’ αυτή τη σκληρή κοινωνία, να θεραπεύει την απογοήτευση και να απωθεί την αθλιότητα της καθημερινής ζωής μέσα από καλλιτεχνικές, ηθικές και ασκητικές μεθοδεύσεις.
Ο Σοπενχάουερ ήταν μοναχικός άνθρωπος, δύσκολος στην επικοινωνία και ειδικά με τις γυναίκες. Θεωρούσε τσαρλατάνους τους κυριότερους Γερμανούς ιδεαλιστές φιλοσόφους και, ανάμεσά τους, τον Φίχτε, τον Σέλιγκ και τον Χέγκελ.Ο Χέγκελ μάλιστα, με το πολυπληθές ακροατήριό του, υπήρξε ο μεγάλος ανταγωνιστής του Σοπενχάουερ με τους μετρημένους στα δάχτυλα φοιτητές. Παρά τη συνεχήσυγγραφική του δραστηριότητα, με μεγάλη δυσκολία κατάφερε να καθιερωθεί. Από τα έργα του ξεχωρίζει Ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση.
Η εισαγωγική μελέτη του Τσίγκλερ μας φέρνει σε επαφή με συγγραφείς και κείμενα σχετικά με τον θάνατο. Όπως πληροφορούμαστε, τα περισσότερα από αυτά δεν είναι προσιτά στον μέσο αναγνώστη. Σταχυολογούμε ερανίσματα: «Φυσικά υπάρχει το αμείλικτο ρολόι του χρόνου, η ανελέητη βιολογική παρακμή, η unusdiesparomni: δηλαδή η μέρα που εντελώς δημοκρατικά είναι ίδια για όλους».Όσο είμαστε νέοι δεν βλέπουμε τον θάνατο, διότι βρίσκεται από την άλλη πλευρά του βουνού. Όταν φτάσουμε στην κορυφή, τότε τον βλέπουμε. Καταλαβαίνουμε ότι μας πλησιάζει, όταν νιώθουμε τις δυνάμεις μας να μας εγκαταλείπουν. Είναι καλύτερα να έχεις τη ζωή πίσω σου παρά μπροστά σου. Το μεγαλύτερο κέρδος είναι η ευθανασία. «Η μέρα του θανάτου είναι καλύτερη απ’ τη μέρα της γέννησης». «Πρέπει ο άνθρωπος να γερνάει όμορφα, εκεί είναι το μυστικό».
Η μελέτη του Σοπενχάουερ «Σχετικά με τον θάνατο και τη σχέση του με την αφθαρσία της ύπαρξης αυτής καθαυτήν» είναι μια συγκλονιστική μαρτυρία εποχής. Το κείμενο αυτό υποτίθεται ότι το μοίρασαν στους στρατιώτες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου για στήριξη και παρηγοριά. Όπως σχολιάζει ο Τσίγκλερ, ο καθηγητής του στο πανεπιστήμιο μνημόνευσε στη νεκρολογία ενός φοιτητή τη φράση «Φιλοσοφώ σημαίνει εξοικειώνομαι με τον θάνατο», μια φράση την οποία ποτέ του έκτοτε δεν μπόρεσε να ξεχάσει. Μετά, στα πανεπιστημιακά μαθήματα πάντα, ασχολήθηκαν με τον Φαίδωνα του Πλάτωνα, όπου μια άλλη φράση σημειώνεται: «Με τον θάνατο η ψυχή απελευθερώνεται χωρίς να πάρει μαζί της κανένα στοιχείο του σώματος». Ο Κικέρων στον Τούσκουλο αναφέρει ότι η ζωή των φιλοσόφων είναι «ηεξονυχιστική μελέτη του θανάτου», ενώ στο Περί της βραχύτητας του βίου (Debrevitatevitae) λέει ότι «ο άνθρωπος σε όλη του τη ζωή μαθαίνει πώςνα πεθάνει» (θυμίζω τον ΓιώργοΣεφέρη: φιλοσοφώ ίσον μαθαίνω να πεθαίνω). Ακολουθεί ο Μοντέν, ο οποίος τιτλοφόρησε ένα δοκίμιό του: «Φιλοσοφώ σημαίνει συμφιλιώνομαι με τον θάνατο». Ο Γιανκέλεβιτς έλεγε ότι «με τον θάνατο δεν συμφιλιώνεσαι ποτέ» (θυμίζω τον δικό μας τον Καζαντζάκη στον Ζορμπά: «Δεν υπογράφω»), και «όση προετοιμασία και να κάνεις, τον αιφνιδιασμό δεν τον αποφεύγεις – ο εχθρός έρχεται πάντα όταν δεν τον περιμένειςκαι κατά κανόνα πιο νωρίς απ’ ό,τι θα ήθελες» (Θυμίζω, Οδυσσέας Ελύτης: «Όλα τα κόβει ο θάνατος στη μέση»).
Στη συνέχεια, ο Γκβίνερ λέει ότι «η πιο επικίνδυνη περίοδος του γήρατος για τον Σοπενχάουερ είναι η αρχή των εβδομήντα» (θυμίζω ότι ο Δάντης θεωρεί όριο προς τα πάνω τα εβδομήντα, αφού στο «μεσοστράτι της ζωής» ήταν στα τριάντα πέντε του).Η ζωή είναι «δάνειο που έχουμε πάρει απ’ τον θάνατο» (θυμίζω, Ελύτης: «απ’ ό,τι, ζώντας, αφαιρούσα του θανάτου»).
Δεν πρέπει να νοιαζόμαστε για τον χρόνο μετά θάνατον, συμβουλεύει ο φιλόσοφος, όπως δεν ερευνούμε τον προ της γέννησης. Πρέπει να ασχολούμαστε με το παρόν, το οποίο δεν μπορεί να δραπετεύσει από τη ζωή, ούτεη ζωή από το παρόν. Ο μελετητής κάνει λόγο για τη σχέση του Σοπενχάουερ με τον βουδισμό και τον βραχμανισμό. Θεωρεί τη μετεμψύχωση ή την παλιγγενεσία μεταφυσική επιβίωση της βούλησης. Κάθε θνητός έχει μέσα του τον σπόρο ενός νέου όντος, οπότεόλοι οι μέλλοντες είναιως έναν βαθμό παρόντες μέσα μας.
Μια συμβουλή προς εκείνους που θέλουν να πάρουν πληροφορίες για την άλλη ζωή είναι να περιμένουν, διότι έτσι κι αλλιώς εκεί θα πάνε και θα δουν με τα δικά τους μάτια. Το σίγουρο είναι ότι στη ζωή όλα διαρκούν μια ανάσα και αυτό αφορά όλους, όμως ο καθένας αντικρίζει τον δικό του θάνατο σαν το τέλος του κόσμου.
Σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, η ζωή δεν είναι απλώς ένας αγώνας αλλά μια διαρκής δοκιμασία. Κι όποιος νοιάζεται μόνο για την καλοπέρασή του, gaudeamusigitur –ας χαρούμε λοιπόν– έχει μηδενική εγρήγορση (θυμίζω, Μπέρτολτ Μπρεχτ, «όποιος γελάει δεν το έμαθε το μυστικό ακόμα»).
Τι είμαστε εμείς, τέλος πάντων; αναρωτιέται ο Σοπενχάουερ καιαπαντά: Είμαστε τα πάντα και τίποτε. «Η εσωτερική μου ουσία καθαυτήν» υπάρχει και ζει και σε κάποιες άλλες υπάρξεις, εν αγνοία μου. Ο άνθρωπος είναι ένα φαινόμενο που ξεχωρίζει από τα άλλα, αλλά και πράγμακαθεαυτό, βούληση, κι εδώ είναι που ο Σοπενχάουερ συναντάται με τον βραχμανισμό και τον ινδουισμό. Ο θάνατος είναι η άρση της αυταπάτης, της πλάνης: «Μόνο κατά την ώρα του θανάτου θα αντιληφθούμε, τελικά, ότι μια ψευδαίσθηση είχε στριμώξει την ύπαρξή μας μέσα στο άτομό μας» (Διονύσιος Σολωμός, την ώρα του θανάτου «άστραψε φως και γνώρισε ο νιος τον εαυτό του»).
Ο θάνατος είναι ο μουσηγέτης της φιλοσοφίας, γι’ αυτό και ο Σωκράτης την όρισε ως μελέτη θανάτου. Ο άνθρωπος μόνο επειδή έχει τη λογική έχει και «την τρομακτική βεβαιότητα του θανάτου». Όλες οι θρησκείες και τα φιλοσοφικά συστήματα είναι τα αντίδοτα στον θάνατο.
Στα πολλά αποσπάσματα από τα έργα του Σοπενχάουερ που συμπληρώνουν αυτό το βιβλίο διαβάζουμε και μια σκέψη του, η οποία προέρχεται από τον αρχαίο μας Επίκουρο: «Όσο εγώ υπάρχω δεν υπάρχει ο θάνατος, κι όταν υπάρξει ο θάνατος, δεν θα υπάρχω εγώ».
Το βιβλίο είναι μια ευσύνοπτη και απολαυστική περιήγηση στις σκέψεις του μεγάλου φιλοσόφου, καθώς και στις σκέψεις των πνευματικών προγόνων του, γραμμένο με σαφήνεια και οπωσδήποτε γοητευτικό, διότι το θέμα ήταν, είναι και θα είναι πάντα επίκαιρο.
Περί θανάτου
Άρθουρ Σοπενχάουερ
μετάφραση: Λεωνίδας Καρατζάς
Γνώση
112 σελ.
Τιμή € 5,50
