Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου: «Εγώ, η άνθρωπος»
Κοιτάζοντας με έκπληξη τον τίτλο Εγώ η άνθρωπος, της Αικατερίνης Δούκα-Καμπίτογλου, διαπιστώνουμε αμέσως το κάτι ελάχιστο της παρέκκλισης. Αυτό το ανακάτεμα του γένους θηλυκού και αρσενικού –Εγώ, η άνθρωπος– μοιάζει σαν σολοικισμός. Αλλά και τι είναι, δεν είναι και η γυναίκα άνθρωπος; Και αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι η λέξη «άνθρωπος» έχει και θηλυκό γένος, που στην καθημερινή γλώσσα μας έχει ξεχαστεί. Κοιτάζοντας στη συνέχεια τους επιμέρους τίτλους διαπιστώνουμε την επανάληψη αυτής της παρέκκλισης. «Ο (αρσενικός) εαυτός», «Το (δύσπιστο) σώμα», Οι (θηλυκές) αξίες», «Τα (γυναικεία) πρόσωπα/προσωπεία», «(Η) άνθρωπος». Σε κάθε τίτλο, όπου το βάρος του νοήματος σηκώνουν οι δύο, κυρίως, λέξεις, η μία είναι εντός παρενθέσεως, σαν κρυμμένη, και η άλλη φανερή. Έτσι, μέσα από τους τίτλους φαίνεται πως έχουμε τη φωτεινή και σκοτεινή όψη της σελήνης ή αλλιώς της προσωπικότητας της ποιήτριας.
Η ερευνήτρια επισημαίνει τα χαρακτηριστικά της ποίησης μιας γυναίκας, η οποία όμως θέλει να εκφράζεται σαν άνθρωπος και όχι σαν γυναίκα, με την έννοια του «αλλιώτικου» όντος, σαν να μην είναι η γυναίκα άνθρωπος, σαν να ανήκει σε μια ειδική κατηγορία με ειδικά χαρακτηριστικά και ιδίως με ιδιάζουσα συναισθηματική ιδιαιτερότητα. Όμως, η Καρέλλη δεν γράφει «γυναικεία ποίηση», αλλά ανθρώπινη ποίηση. Η Καρέλλη έχει ανάγκη να γράψει ως άνθρωπος και όχι απλώς ως γυναίκα.
Η υιοθέτηση ενός αντρικού προσωπείου από μια γυναίκα δεν είναι κάτι καινούριο. Ήταν συχνό το φαινόμενο, ειδικά τον 19ο αιώνα, να γράφει μια γυναίκα με αντρικό όνομα, ή να γράφει εκείνη και να απολαμβάνει τις χαρές της συγγραφής της κάποιος άντρας. Σαν να μην υπήρχε θέση για μια γυναίκα στον χώρο. Σαν να ήταν ο χώρος μόνο αντρικός, αν και στην Ελλάδα, και όχι μόνο, υπάρχουν γυναίκες που γράφουν και εκφράζονται δημοσία. Για να επανέλθουμε στο καλυμμένο πρόσωπο μιας συγγραφέως, υπενθυμίζουμε το παράδειγμα της Γαλλίδας Γκαμπριέλ Σιντονί Κολέτ, που έγραψε μυθιστορήματα και τα κυκλοφορούσε με το όνομα του συζύγου της, Ανρί Γκοτιέ-Βιλάρ. Αλλά και η δική μας Ελένη Μπούκουρη-Αλταμούρα υποχρεώθηκε να ενδυθεί το προσωπείο ενός άντρα για να μπορέσει να σπουδάσει ζωγραφική στην Ιταλία (βλ. Ρέα Γαναλάκη, Ελένη ή ο Κανένας, Εκδ. Άγρα και Καστανιώτη), ή πάλι με γυναικείο ψευδώνυμο, όπως η Νέλλη Καλογλοπούλου-Μπογιατζόγλου (1908-1989) από την Αίγυπτο, η οποία κρύβεται πίσω από το ψευδώνυμο Ντόρα Ρωζέττη. Αν και λίγο διαφορετικό το παράδειγμα, ωστόσο φανερώνει ότι μια γυναίκα δεν μπορεί να σταθεί, δεν μπορούσε, σε χώρους, όπου μόνο οι άντρες είχαν τον λόγο. Όσο για τον γυναικείο λόγο, εκείνος σαν να ήταν άλλος και ειδικός, με τον προσδιορισμό «γυναικείος» εσήμαινε κατώτερος.
Η Καρέλλη, λοιπόν, είναι γυναίκα αλλά καθόλου δεν αισθάνεται διαφορετική από άντρα. Αισθάνεται «άνθρωπος» και «δανείζεται» ένα αρσενικό πρόσωπο για να μιλήσει, πράγμα που έχουν επισημάνει πολλοί μελετητές, χωρίς όμως να εξαφανίζει το γυναικείο. Ο λόγος της μοιάζει να αναζητεί τον αέρα που είναι αναγκαίος για να αναπνέει:
Σκοτεινή
η πνοή μου βογγά για λευτεριά.
Στενό του σώματός μου το εσώτερο
βάθος, εντός μου πνίγομαι.
Στο «δισυπόστατο δώμα» της συμποσούται η ζωή και ο θάνατος. Δισυπόστατο είναι και το «ερμαφρόδιτο» σώμα και το σώμα ως ερμαφρόδιτο βιώνει την οδύνη:
Η ηδονή της αμφιβολίας, ηδονή θανατερή.
Σ’ αυτήν καταφεύγουμε, γιατί η βεβαιότητα
του θανάτου στον κόσμο μας
γίνεται αβάσταχτη αλλοφροσύνη.
Έχει ο λόγος φύλο; Αυτό είναι ένα καίριο ερώτημα, στο οποίο η απάντηση είναι ότι «ο στίχος είναι η έκπληξη της σκέψης» και «δεν έχει φύλο». Οι γλωσσολόγοι θα έλεγαν, ίσως: Ναι, έχει ο λόγος φύλο ή τουλάχιστον είναι ευδιάκριτος, όταν π.χ. προέρχεται από μια μάνα που νανουρίζει το μωρό της. Όμως εδώ δεν πρόκειται περί αυτού.
Η ερευνήτρια επιχειρεί να ανατάμει την ψυχή της ποιήτριας μέσα από το έργο της, να φέρει στο φως τη βαθιά φωνή της, να μιλήσει για τον ερωτισμό της, το σώμα της, για την αντίληψη της κοινωνίας «που θέλει την ισομορφία θηλυκότητας-παθητικότητας», για τα προσωπεία που δανείζεται, κάνει λόγο για μεταμφίεση, σαν να είναι ηθοποιός, με πρόσωπα του μύθου, της Ιστορίας και της ζωής. Η «άνθρωπος ανήκει σε μια σειρά γυναικείων πορτρέτων». Μέσα από ποιήματα αφιερωμένα σε γνωστές γυναικείες μορφές της Ιστορίας ή της μυθιστορίας, η Καρέλλη προσπαθεί να αναδιαμορφώσει τους μύθους «με τις γυναίκες ως ομιλούντα υποκείμενα αντί παθητικών αντικειμένων». Η Αντιγόνη, η Σαπφώ, η Σουλαμίτις, η ζωή και ο θάνατος, η αντιστροφή του μύθου της Ευρυδίκης και του Ορφέα, η Κασσάνδρα ως προσωπείο της ποιήτριας, η γυναίκα Βάκχη ως αυτοπροσδιοριζόμενη που τολμά να «απολαμβάνει τον εαυτό της» είναι μερικές από τις οπτικές της Καρέλλη. Η αγάπη της για τα άλογα, επίσης, και οι ηρωίδες ιππεύτριες περνούν στην ποίησή της σαν δείγμα γυναικών που ξεπέρασαν τις «περιοριστικές δεσμεύσεις».
Όπως λέει η Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου, «η γλώσσα της Καρέλλη είναι σαν μια άλλη γλώσσα, λέει αυτό που λέει και συνάμα κάτι άλλο. Γλώσσα δίσημη. Όραση διπλή».
Το βιβλίο αποτελεί μια διεξοδική, σημαντική μελέτη του έργου και της προσωπικότητας της Ζωής Καρέλλη, η οποία ανήκει στις σημαντικές φωνές του ποιητικού μας πανθέου.
Εγώ, η άνθρωπος
Έμφυλες αναζητήσεις στην ποίηση της Ζωής Καρέλλη
Αικατερίνη Δούκα-Καμπίτογλου
Επίκεντρο
248 σελ.
Τιμή € 12,00
