Οι καταιγιστικές εξελίξεις της επιστήμης στον αιώνα που πέρασε συσσώρευσαν τεράστιο και πολύτιμο όγκο εντυπωσιακών ευρημάτων στη φυσική, την κοσμολογία, τη βιολογία, τα μαθηματικά, την πληροφορική, αλλά και στις κοινωνικές, οικονομικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Ένα μωσαϊκό γνώσεων αναμένει τη σύνθεσή του, ώστε να δώσει ολοκληρωμένες απαντήσεις στα θεμελιώδη υπαρξιακά και κοσμολογικά προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα. Ο συγγραφέας αποτολμά να συνθέσει απόψεις και θεωρίες σχετικά με τη δομή και τη λειτουργία του κόσμου που μας περιβάλλει, προσπαθώντας να διηθήσει τα ευρήματα από τις διάφορες επιστήμες και τις δυσνόητες έννοιες και να τα παρουσιάσει στο αναγνωστικό κοινό «φιλτραρισμένα», ξεκάθαρα και ορθά. Όπως ο ίδιος τονίζει, επιδίδεται σε μια προσεκτική ιχνηλασία και χαρτογράφηση επιλεγμένων ιδεών από τον κόσμο της επιστήμης και της διανόησης και ενίοτε τολμά να παραθέσει δικές του ιδέες και απόψεις.

Ο συγγραφέας επιτυγχάνει μια εντυπωσιακά κατανοητή στον μέσο αναγνώστη ανασκόπηση των επιτευγμάτων των φυσικών επιστημών στον 20ό αιώνα, ξεκινώντας από τις θεωρίες της σχετικότητας και φθάνοντας στη θεωρία των υπερχορδών και τη θεωρία «των πάντων». Προσεγγίζει από φυσική αλλά και φιλοσοφική σκοπιά τα κρίσιμα θέματα του χρόνου, του χώρου, της ύλης, της αντιύλης και των πεδίων δυνάμεων. Το συμπέρασμα από την περιήγηση στον κόσμο της σύγχρονης επιστήμης είναι ότι η ερμηνεία πολλών φαινομένων δεν είναι πλέον δυνατή μέσω της κλασικής φυσικής, αλλά με νέες θεωρήσεις που ενέχουν βαθμούς αβεβαιότητας. Έτσι, ο συγγραφέας προχωράει στη συζήτηση των καίριων προβλημάτων της τάξης και της αταξίας, φθάνοντας στις σύγχρονες θεωρίες του χάους για να καταλήξει ότι «η εξελικτική δράση ανάμεσα στην τάξη και την αταξία, στη Φύση και την ανθρώπινη κοινωνία, δημιουργεί την απεριόριστη ποικιλία των μορφών του φυσικού κόσμου και το ατελείωτο πανόραμα το έμβιου κόσμου».

Προσπαθώντας να δώσει απάντηση στο ερώτημα «γιατί ο κόσμος είναι έτσι που είναι;», ο Πάνος Λιγομενίδης παραθέτει ευρήματα και θεωρίες της σύγχρονης φυσικής και κοσμολογίας (καμπυλότητα του χώρου, ελαστικότητα του χρόνου, πειράματα σχισμών και καθυστερημένης επιλογής, πείραμα των Einstein-Podolsky-Rosen κ.ά.) και καταλήγει στην ανάγκη να αντικατασταθεί η κλασική φυσική από τη «μη ντετερμινιστική» κβαντική θεωρία. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, εκτίθεται μια ιδιάζουσα θεώρηση της εξελικτικής διαδικασίας του φυσικού κόσμου, ξεκινώντας από τη Μεγάλη Έκρηξη εδώ και 15 περίπου δισεκατομμύρια χρόνια, η ουσία της οποίας συνδέεται με την κίνηση και τη συνδετικότητα. Ιδιαίτερα προβάλλεται η θεώρηση πως η κίνηση και συγκεκριμένα η ροή προηγείται της ύπαρξης του υλικού αντικειμένου, δηλαδή ότι η κίνηση του κόσμου μας είναι πιο θεμελιώδης υπόσταση από τη δομή, κάτι που επιβεβαιώνει έπειτα από δυόμισι χιλιετίες τη θεωρία του Ηράκλειτου.

Ως προς τα κρίσιμα κοσμολογικά ερωτήματα για τον τρόπο και τον σκοπό της Δημιουργίας, την αρχική αιτία, την ηλικία του σύμπαντος κ.λπ., ο συγγραφέας σημειώνει ότι η δυνατότητα αυθόρμητης και αναίτιας δημιουργίας ύλης και αντιύλης στο ταραχώδες κενό του χώρου, όπως υποστηρίζεται από την κβαντική θεωρία, μας ενθαρρύνει να υποθέσουμε ότι μπορεί να υπήρξε αυτόνομη, αναίτια και αυθόρμητη δημιουργία του σύμπαντος. Υπογραμμίζει όμως ότι η τυχαία δημιουργία του σύμπαντος θεωρείται εξαιρετικά απίθανη έως ουσιαστικά αδύνατη, αφού η πιθανότητα να έχει συμβεί με τρόπο τυχαίο είναι απειροελάχιστη. Οι τιμές των παγκόσμιων σταθερών που καθορίζουν τη σύσταση και τη λειτουργία αυτού του σύμπαντος είναι τόσο επακριβώς καθορισμένες και ευαίσθητα ρυθμισμένες, ώστε η τυχαία προέλευσή τους να θεωρείται εξαιρετικά απίθανη. Εξαιρετικά απίθανες θεωρούνται και οι αρχικές συνθήκες που θα παρήγαν ένα σύμπαν σαν το δικό μας, όπως και η τυχαία δημιουργία των βιολογικών πρωτεϊνών.

Ο συγγραφέας αναλύει ιδιαίτερα την εξελικτική πορεία του σύμπαντος προς αυξημένη πολυπλοκότητα, μια τάση για αυτοοργάνωση, ένα πέρασμα από το μέρος στο όλον, παράλληλα με την τάση προς αταξία που προβλέπει το 2ο θερμοδυναμικό αξίωμα. Σε ένα αέριο ή σε ένα κλειστό φυσικό σύστημα υλικών αντικειμένων, όπου η επενέργεια της βαρύτητας είναι αμελητέα, η τάση προς αταξία είναι βέβαιη. Αντίθετα, σε ένα βαρυτικό σύστημα άστρων του αρχέγονου σύμπαντος, η σχηματογένεση με τη δημιουργία αυτόνομων ευσταθών εξελικτικών δομών είναι δυνατόν να δώσει απάντηση στο ερώτημα της προέλευσης της οργάνωσης των διαστημικών μονάδων μεγάλης κλίμακας. Ο συγγραφέας παρομοιάζει την εξελικτική πορεία του κόσμου με τη δυναμική τεθλασμένη πορεία που ακολουθεί το μυρμήγκι αναζητώντας τη φωλιά του σε ένα απρόβλεπτο περιβάλλον.

Προσπαθώντας να διεισδύσει στον κόσμο που αντιλαμβανόμαστε, δηλαδή στο σύμπλοκο του φυσικού, βιολογικού και νοητικού κόσμου, ο συγγραφέας αναπόφευκτα εισέρχεται στις ατραπούς της βιολογίας, ξεκινώντας από το αιωρούμενο ερώτημα της προέλευσης της ζωής, και συνεχίζει περιγράφοντας τις διαδικασίες μορφογένεσης, φυσικής επιλογής και νευροεξελικτικής λειτουργίας. Τονίζει ότι απώτερος στόχος αυτής της περιήγησης είναι η «πληροφορία», το αγαθό που προκύπτει από την επικοινωνιακή διασύνδεση μεταξύ φυσικών συστημάτων και οργανισμών. Ξεχωριστή έμφαση δίνει σε θέματα νοητικής λειτουργίας, σχέσεις συνείδησης και φυσικού κόσμου, στις συναφείς εγκεφαλικές λειτουργίες και, αναπόφευκτα, στο μέγα πρόβλημα των σχέσεων ψυχής και σώματος, ενώ επεκτείνει την περιπλάνησή του στην έρευνα των νοητικών λειτουργιών σε θέματα υπολογιστικών μοντέλων του νου, κυβερνητικής και τεχνητής νοημοσύνης.

Ένα ἀλλο σημαντικό ερώτημα που απασχολεί τον συγγραφέα είναι οι σχέσεις μεταξύ νοητικής λειτουργίας και έξω φυσικού κόσμου. Η πραγματικότητα του φυσικού κόσμου αντλεί την έννοια της ύπαρξης εξ ολοκλήρου από την πληροφορία, η οποία απορρέει από την παρατήρηση και τη θεωρητικοποίηση. Δηλαδή, «ύπαρξη» είναι η πληροφορία που στοιχειοθετείται στις νευροδομές του εγκεφάλου μέσω των αισθητηρίων οργάνων μας. Διερευνά την επιστημονική περιγραφή της «αντικειμενικής πραγματικότητας» και τις μεταφυσικές προεκτάσεις της. Τονίζει ιδιαίτερα ότι στην προσπάθεια κατανόησης του κόσμου δεν πρέπει να συγχέουμε την περιγραφή της πραγματικότητας με την ίδια την πραγματικότητα και αναρωτιέται κατά πόσον η ανθρώπινη λογική που βασίζεται σε εμπειρίες στις πολύ περιορισμένες χωροχρονικές κλίμακες ανθρώπινης δραστηριότητας μπορεί να «στεγάσει» την αλήθεια του φυσικού κόσμου. Η επιστήμη υποβάλλει την άποψη ότι «η ύπαρξη οργανισμών και όντων με συνείδηση μπορεί να είναι συνυφασμένη με μια θεμελιώδη ιδιότητα του σύμπαντος και όχι με κάποιο τυχαίο επεισὀδιο της τυφλής εξελικτικής πορείας του φυσικού κόσμου». Στέκεται ιδιαίτερα στη σημασία που έχει η επιστήμη των μαθηματικών στην περιγραφή της συμπεριφοράς του φυσικού κόσμου και αναδεικνύει τη σημασία της λεγόμενης «αλγοριθμικής συμπίεσης», δηλαδή της δυνατότητας που τα μαθηματικά παρέχουν για τη συμπίεση του απεριόριστου όγκου από τις παρατηρήσεις των φυσικών φαινομένων με απλούς νόμους και συνοπτικές περιγραφές.

Ο Πάνος Λιγομενίδης σημειώνει ότι η σύγχρονη επιστημονική θεώρηση που καταργεί τις παραδοσιακές εμπειρικές έννοιες της συγκεκριμένης θέσης και τροχιάς των υλικών αντικειμένων έχει επιπτώσεις στην αντίληψή μας για την πραγματικότητα του φυσικού κόσμου. Έχει σημασία να αντιληφθούμε την «καθολική συνδετικότητα» του φυσικού κόσμου, σύμφωνα με την οποία η αβέβαιη εξελικτική πορεία κάθε υλικού σωματιδίου καθορίζεται από κάθε άλλο υλικό στοιχείο και από κάθε βιολογικό κύτταρο σε ολόκληρο το σύμπαν. Η νέα προσέγγιση πρέπει να δεχθεί την ύπαρξη μιας αδιαίρετης ρέουσας ολότητας του κόσμου, η οποία πρέπει να συμπεριλάβει τον φυσικό κόσμο και τη συνείδηση.

Ποια είναι όμως η σχέση μεταξύ της συνείδησης και της αντικειμενικής πραγματικότητας του φυσικού κόσμου; Στο κρίσιμο αυτό ερώτημα ο συγγραφέας αναρωτιέται μήπως πρέπει να αναζητήσουμε μια «νέα φυσική του μυαλού και της ύλης», η οποία θα επεκτείνει την κατανόησή μας ώστε να συμπεριλάβει ποιοτικές, μη υπολογιστικές και μη αλγοριθμικές διαδικασίες. Τονίζει ότι όλες οι ερευνητικές ενδείξεις υποδεικνύουν πως η έδρα της συνείδησης δεν αφορά κάποιο συγκεκριμένο τμήμα του εγκεφάλου, αλλά ότι η συνείδηση αναδεικνύεται από τις αλληλεπιδράσεις διαφόρων δραστηριοτήτων και διαδικασιών κατανεμημένων μέσα στον εγκέφαλο. Η ανάδυση και η εξέλιξη μιας «επιστήμης του συνειδησιακού γίγνεσθαι» θα μας επιτρέψει να διερευνήσουμε τις άγνωστες δυνατότητες της ανθρώπινης διανόησης. Ωστόσο, οι πιθανές σχέσεις της συνείδησης με τον φυσικό κόσμο είναι ένα θέμα που φέρνει την επιστημονική σκέψη στα σύνορα μεταξύ επιστήμης, θρησκείας και μυστικισμού.

O συγγραφέας πιστεύει ότι κάτω από την πολυπλοκότητα των φυσικών φαινομένων βρίσκεται συγκαλυμμένη η απλότητα και πολύ εύστοχα επεκτείνει τον ίδιο συλλογισμό στα καθημερινά φαινόμενα που αντιμετωπίζουμε ως άνθρωποι και ως κοινωνίες. Έτσι, η πολυπλοκότητα που συναντούμε στην καθημερινή μας ζωή είναι, όπως γράφει, «ανθρωποφτιαγμένη», δηλαδή είναι ένα αποτέλεσμα της αυτοπαγίδευσής μας σε έναν κυκεώνα αναγκών και επιθυμιών. Η πρόταση του συγγραφέα για μετρημένη και αφαιρετική προσέγγιση στη χρήση των τεχνολογικών επιτευγμάτων ίσως αποτελεί λύση στα προβλήματα που ταλανίζουν τον σύγχρονο άνθρωπο.

Ο φιλοσοφικός στοχασμός –από τους Προσωκρατικούς, τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, τον Descartes και τον Kant, έως τον Chartres και τον Heisenberg– συνοδεύει σε κάθε βήμα την περιήγηση του συγγραφέα. Θεωρεί απαρχή του δυτικοευρωπαϊκού επιστημονικού στοχασμού τους διαλογισμούς των Ιώνων φιλοσόφων του 5ου και 6ου αι. π.Χ. Στέκεται ιδιαίτερα στον μύθο του Προμηθέα, την κλοπή της φωτιάς της γνώσης και ορθότατα επισημαίνει ότι αναφέρεται στη δύναμη του νου και της γνώσης και στις δυνατότητες που φέρνουν στους ανθρώπους οι επιστήμες. Είναι προφανές ότι η περιέργεια και η αναζήτηση είναι συνυφασμένες με την ανθρώπινη φύση, όμως σημειώνονται οι κίνδυνοι από την ανεξέλεγκτη εφαρμογή των ανακαλύψεων της γενετικής και της πυρηνικής τεχνολογίας ή από την αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος που μπορεί να δημιουργήσουν η ανευθυνότητα, η ματαιοδοξία και η παράνοια ορισμένων κέντρων εξουσίας. Τέλος, στο κρίσιμο ερώτημα για το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης, ο συγγραφέας αναρωτιέται μήπως η απάντηση βρίσκεται στην αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου με τον κόσμο του και στη συνέχιση του μαγευτικού ταξιδιού προς μεγαλύτερη επίγνωση.

Ο συγγραφέας, εκπρόσωπος της επιστήμης της Πληροφορικής ως τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών εδώ και μια εικοσαετία, έχει διανύσει μια λαμπρή πορεία ως καθηγητής σε πολλά πανεπιστήμια των Η.Π.Α. και έχει λάβει τιμητικές διακρίσεις στη χώρα μας και στο εξωτερικό. Προικισμένος με ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα, που καλλιεργήθηκε με συστηματική μελέτη ενός μεγάλου εύρους του επιστητού, επεξέτεινε τα ενδιαφέροντά του πολύ έξω από τα στενά όρια της επιστήμης του. Απευθύνεται στον νοήμονα και καλλιεργημένο αναγνώστη, όχι στον ειδικό. Η απλουστευμένη παρουσίαση ακόμη και των πιο περίπλοκων ευρημάτων της σύγχρονης επιστήμης, η παράθεση παραδειγμάτων, η αποφυγή αυστηρής επιστημονικής ορολογίας και η χρήση ζωντανού και ρέοντος νεοελληνικού λόγου καθιστούν το βιβλίο εύληπτο και ελκυστικό στην ανάγνωση.

Η σειρά των βιβλίων αποτελείται από πέντε τόμους, με τίτλους: Ο κόσμος που αντιλαμβανόμαστε, Ο κόσμος όπως θα μπορούσε να είναι, Ύπαρξη και πραγματικότητα, Αναζητήσεις και στοχασμοί και Επιτομή. Το έργο κοσμείται από τα εξαιρετικά εικαστικά του γλύπτη Βαγγέλη Μουστάκα. Αξίζουν συγχαρητήρια στον εκδότη και τον συγγραφέα για την προσφορά ενός τόσο σημαντικού πνευματικού έργου.

Το γίγνεσθαι: Επιτομή
Πάνος Α. Λιγομενίδης
Δίαυλος
140 σελ.
Τιμή € 15,55

(Πωλείται και ως set πέντε τόμων στην τιμή των € 88,90)

Twitter