Αφήνοντας το υβριδικό είδος χρονογράφημα-αφήγημα, το οποίο μας έδωσε στο προηγούμενο βιβλίο της (Φεύγω αλλά θα ξανάρθω, Νησίδες, 2014), η Αρχοντούλα Διαβάτη στη συλλογή Σκουλαρίκι στη μύτη γράφει σύντομα διηγήματα, αφηγήματα ορισμένες φορές στη συντομότερη εκδοχή τους. Στιγμιότυπα και εικόνες. Όπως και στο βιβλίο της Το αλογάκι της Παναγίας (Νησίδες, 2012) στο δεύτερο μέρος του. Η διαφορά έγκειται στο ότι στο νέο της βιβλίο εστιάζει όχι στο παρελθόν, αλλά στο παρόν, για να γίνουν οι περιγραφές και οι αναδρομές. Που δίνουν μια σκηνή και σταματούν, αφήνοντας την εξέλιξη ανοιχτή για τον αναγνώστη. Άλλωστε, έτσι δεν είναι και η ζωή; Μας επιφυλάσσει απρόοπτα. Και στις ταινίες ακόμη, το happy end είναι ως εκεί που γνωρίζουμε, η συνέχεια άδηλος! Ο τίτλος του βιβλίου άλλωστε, Σκουλαρίκι στη μύτη, συνηγορεί σ’ αυτή την έμφαση στο παρόν, αν ιδωθεί συγκριτικά με τους δύο προηγούμενους τίτλους Στη μάνα του νερού και Το αλογάκι της Παναγίας.

Το παρόν είναι το σημείο εκκίνησης, η αφετηρία. Φυσικά, πέρα από την αφετηρία, άλλοτε η πλάστιγγα γέρνει στο παρελθόν, με τη συγκίνηση από τα παλιά να κυριαρχεί, με ένα μικρό σχόλιο να μας φέρνει στο παρόν: «Μετά από χρόνια έγινα καθηγητής, αλλά δυστυχώς αυτοί είχαν φύγει»(Παιδί για τους καφέδες, σ.64). Η πυκνότητα με την οποία μας δίνεται η εξέλιξη με κάνει να πιστεύω πως ο λόγος τής Διαβάτη πρέπει να είναι συνοπτικός, με έμφαση στο σύντομο διήγημα. Και με συνοχή στο κεντρικό γεγονός της αφήγησης, βέβαια, γιατί αλλιώς ξεστρατίζει η αφήγηση και χαλαρώνουν οι αρμοί της.

Χιούμορ λεπτό και μερικές φορές υποδόριο δίνει τον τόνο στα διηγήματα. Και αγάπη στη λεπτομέρεια, έτσι ώστε οι περιγραφές και αφηγήσεις να είναι παραστατικές και να οδηγούν την οπτική του αναγνώστη κοντά στην οπτική του αφηγητή.

Άλλοτε πάλι, για να επιστρέψουμε στο θέμα της εστίασης, στην αφήγηση κυριαρχεί το παρόν, με εμβόλιμες αναφορές στο παρελθόν, όπως στο πρώτο διήγημα της συλλογής, Η Χαμένη επανάσταση: «Τη “Φάρμα των ζώων” έχει στο σακίδιό του αλλά πού όρεξη να ανοίξει το βιβλίο. Το είχε διαβάσει παλιά και το έχει περί πολλού, θέλει να ανατρέξει στις σελίδες του να βρει τον παλιό του εαυτό […]» (σ. 9). Να σημειώσω εδώ ότι το διήγημα αυτό της Διαβάτη μού έφερε στον νου το διήγημα του Σωτήρη Δημητρίου Η κύστη, από τη συλλογή Βραδυπορία του καλού. Κι εκεί η ανάσα του θανάτου αγγίζει την ηρωίδα, που κάνει πολλές σκέψεις και παίρνει αποφάσεις ν’ αλλάξει ζωή, αν η απειλή απομακρυνθεί. Όπως κάνει αντίστοιχα και ο ήρωας τής Διαβάτη. Μόνο που στον Δημητρίου η απειλή αποκαλύπτεται παροδική με το τέλος του διηγήματος, ενώ στη Χαμένη επανάσταση παραμένει ως πιθανότητα.  

Εκείνο που διαβάζω πολύ έντονα, μαζί με τη ματιά στη σύγχρονη πραγματικότητα και τις αναφορές στο παρελθόν, είναι μια μικρή, συγκρατημένη ελεγεία για τον χρόνο που περνά, για το σώμα που γηράσκει, για τον έρωτα που γίνεται πολυτιμότερος αλλά και πιο δυσπρόσιτος, μια διακριτική ελεγεία για τους μεσήλικες γενικότερα. Ωστόσο, θετική είναι η ματιά της Διαβάτη στα πράγματα και στους ανθρώπους και στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν, αφήνοντας χαραμάδες αισιοδοξίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Σκουλαρίκι στη μύτη, που έδωσε τον τίτλο και στη συλλογή. Όλη η πορεία, από το γέλιο μιας νεαρής γυναίκας ανέμελης μάλλον ή σε ερωτική πλήρωση ως την αποκάλυψη ότι πρόκειται για μια κοπέλα σε αναπηρικό καροτσάκι, δίνεται με τρυφερότητα και ευγένεια, και συγκινεί πραγματικά: «Δεν είχαν βγει μπροστά στο μπαλκονάκι για καφέ ούτε εκείνο το απόγευμα ούτε το επόμενο, και το γέλιο δεν είχε ξανακουστεί. Το άλλο πρωί, όμως, στον διάδρομο είχαν πέσει πάνω στον νεαρό που έσπρωχνε το αναπηρικό καροτσάκι της φίλης του. Ένα κατάξανθο κορίτσι μες στην καλή χαρά με σκουλαρίκι στη μύτη κι αλογοουρά» (σ.43).

Χιούμορ λεπτό και μερικές φορές υποδόριο δίνει τον τόνο στα διηγήματα. Και αγάπη στη λεπτομέρεια, έτσι ώστε οι περιγραφές και αφηγήσεις να είναι παραστατικές και να οδηγούν την οπτική του αναγνώστη κοντά στην οπτική του αφηγητή.

Οι αναδρομές κρύβουν σχεδόν πάντα νοσταλγία και συγκίνηση, που φθάνουν κάποτε ως τον μελοδραματισμό. Η Διαβάτη όμως ελέγχει το συναίσθημα. Παράδειγμα ελεγχόμενης συγκίνησης το διήγημα Αρχιπέλαγος. Με όλη του την υπόθεση να διαδραματίζεται στο παρόν και με την αιχμή στο θέμα των (Αλβανών) μεταναστών και στην προσαρμογή τους, η Διαβάτη είχε πολλές ευκαιρίες να υψώσει συναισθηματικές κορόνες, κάτι που δεν συμβαίνει ούτε σε ένα σημείο και παρά το τραγικό τέλος. Η συμπάθεια της αφηγήτριας, τα συναισθήματα του πρωταγωνιστή ξένου και των γειτόνων δίνονται με λιτότητα και αξιοσημείωτη ισορροπία. Το ίδιο συμβαίνει και στο διήγημα Τα γενέθλια της Μαρίας, από τα συγκινητικότερα του βιβλίου και αριστοτεχνικά δοσμένο, ώστε μόνο στο τέλος να μας αποκαλύπτεται η παντοτινή απουσία της Μαρίας: «Η μέρα έχει τους δικούς της κανόνες. Τα δικά της δεδομένα και τα δικά της ζητούμενα – κι όχι που ήρθε η Μαρία από τον κόσμο της, τριάντα οκτώ χρόνια πεθαμένη, για τα γενέθλια της μικρής της εγγονής…» (σ.24).

Οι φίλοι που χάνονται, η αγάπη για βιβλία που διαβάστηκαν πιο παλιά, για τραγούδια που αγαπήθηκαν, για ιδέες που συγκλόνισαν, για σημαδιακά ταξίδια κι ανθρώπους σημαντικούς που χαράζουν τις ζωές. Από αφηγητές πολιτικοποιημένους και, κατ’ επέκταση, από μια συγγραφέα σε εγρήγορση για τα κοινωνικά και πολιτικά θέματα που έζησε και ζει.

Στο βιβλίο αυτό είναι περισσότερο διακριτοί οι εκάστοτε αφηγητές, μολονότι αρκετές φορές οι αφηγήτριες μοιάζουν περσόνες μιας κεντρικής αφηγήτριας, όπως είχα παρατηρήσει και στο Αλογάκι της Παναγίας. Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο τις πιο πολλές φορές γυρίζει κάποτε σε τριτοπρόσωπη και είναι τότε που οι αφηγητές γίνονται περισσότερο διακριτοί. Τουλάχιστον τρεις φορές ο αφηγητής είναι άντρας.

Ο έρωτας έρχεται μέσα από μελαγχολικές αναφορές ή αναφορές με χιούμορ, σε αγάπες που χάθηκαν ή διαψεύστηκαν. «Στην Αγαπηνού φίλησα πρώτη μου φορά ένα κορίτσι». Τον κοίταξα. Τα μαλλιά του κάτασπρα και σγουρά στεφάνωναν ένα πρόσωπο στρογγυλό, με μια συμπαθητική έκφραση» (Οδός Αγαπηνού 8, σ.37).

«Οι μνήμες του παρελθόντος και η τρυφερότητα του παρόντος. […] αναζητούσαν τη φιλία αλλά και τον έρωτα, την ηδονή ακόμα –λειασμένη και οικεία με το θεσμικό τους ταίρι, καθόλου αυτονόητη με τα χρόνια– επινοώντας συνέχεια τον εαυτό τους και τον άλλο» (Το Κείον νόμιμον, σ. 17). Η πιο τολμηρή αναφορά υπάρχει σ’ αυτό το διήγημα με παρελθόντα τον πόθο και με τον παλιό έρωτα να απομυθοποιείται οικτρά.

Και σε ένα άλλο ύφος: Σε μια ανάρτησή της στο facebook, η Αρχοντούλα Διαβάτη ανέβασε το τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου «Οι παλιοί μας φίλοι». Και σκέφτηκα πως οι στίχοι του τραγουδιού δένουν πολύ με το περιεχόμενο των κειμένων της. Οι φίλοι που χάνονται, η αγάπη για βιβλία που διαβάστηκαν πιο παλιά, για τραγούδια που αγαπήθηκαν, για ιδέες που συγκλόνισαν, για σημαδιακά ταξίδια κι ανθρώπους σημαντικούς που χαράζουν τις ζωές. Από αφηγητές πολιτικοποιημένους και, κατ’ επέκταση, από μια συγγραφέα σε εγρήγορση για τα κοινωνικά και πολιτικά θέματα που έζησε και ζει. Καθαρή, διαυγής γραφή, που αφήνει το αποτύπωμά της στη συγκίνηση και στη μνήμη του αναγνώστη.

Σκουλαρίκι στη μύτη
Αρχοντούλα Διαβάτη
Νησίδες
80 σελ.
ISBN 978-960-9488-89-1
Τιμή € 8,48

Twitter