Θανάσης Τριαρίδης: «Η αληθινή ιστορία της Αῒντας και του Ρανταμές»
Η ιστορία της Αῒντας μάς είναι γνωστή από την πασίγνωστη και δημοφιλή όπερα του Βέρντι, με τον φερώνυμο τίτλο. Στα προβαλλόμενα σκηνικά μάλιστα, στο μουσείο της Σκάλας του Μιλάνου, εκτίθενται τα αποδεικτικά της μεγάλης παράστασης. Την αληθινή ιστορία, όμως, πίσω από την όπερα μας δίνει ο Θανάσης Τριαρίδης, ο οποίος έψαξε τα αρχεία πάππου προς πάππου, για να βρει τι λένε εκείνες οι δεκαέξι πλάκες που μετέφραζε ο... Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα απ’ την αρχή. Ο γράφων λέει ότι ένα βράδυ, σε μια πόλη, σ’ ένα έρημο καφενείο, ένα αγόρι τού έδωσε έναν καφέ δερμάτινο φάκελο, που αγοράστηκε τον χειμώνα του ’99... Και όπως ο Καβάφης φυλλομετρούσε αρχαία γραπτά, έτσι και αυτός λέει: «Το βράδυ άνοιξα τον φάκελο» και είδε πως ο Μαξιμιλιάν Βιγιόν, «που το όνομά του δεν βρίσκεται στους καταλόγους της Γαλλικής Πρεσβείας του Καῒρου», ήρθε από το Παρίσι για να αναζητήσει τον φίλο του, Αρθούρο Μπαμπέφ, «που έμπαινε στο μελετητήριο της αιγυπτιολογίας/ κι όλοι ριγούσαν από την εξαίσια μορφή του» (πάλι Καβάφης). Τον βρήκε στο γαλλικό κοιμητήρι, τον ξέθαψε αλλά μέσα στο φέρετρο βρήκε τον σκελετό ενός μικρού παιδιού. Υποψιάστηκε πως κάτι σοβαρό συμβαίνει, κι έτσι άρχισε να ψάχνει τα χαρτιά του και σ’ ένα «διπλό εξώφυλλο βιβλίου... βρήκε τον χάρτη». Ο χάρτης τον οδήγησε στη σπηλιά και «στις δεκαέξι πλάκες με τις ιερογλυφικές γραφές/ που σώζουν την αρχαία [...] ιστορία».
Ο Βιγιόν σαράντα χρόνια «μετάφραζε ετούτες τις γραφές [...] τις έκανε/ έμμονη ιδέα της ζωής του». Το ζουμί βρίσκεται σ’ ένα σημείωμα που βρέθηκε μαζί με τα μεταφράσματα, όπου καταγγέλλει τον διάσημο μουσικό: «Ο μέγας Βέρντι λέει ψέματα/ κι οι λιμπρετίστες δυο φορές ψέματα [...] αλλιώτικα τα έγραφε το χειρόγραφο του Μαριέτ/ που βρήκε τους δυο σκελετούς μέσα στον τάφο,/ κι αλλιώτικα τα έλεγε η όπερα του Βέρντι, που έγινε για να φτιαχτεί ο κόσμος,/ να ετοιμαστεί για τους τόσο κακούς Αιθίοπες,/ για να εισβάλουν Αίγυπτος και Ιταλία στην Αιθιοπία/ μόλις την επόμενη χρονιά». Και για του λόγου το ασφαλές, είχε αποκάτω και τις ημερομηνίες «στα χίλια οχτακόσια εβδομήντα ένα,/ η όπερα Αῒντα ανέβηκε εν δόξη και τιμή στο Κάιρο,/ παραγγελία του Σουλτάνου για τα εγκαίνια/ (τάχα) της Διώρυγας».
Τι είναι, τελικά, αυτό που διαβάζουμε; Ποίημα-καταγγελία εναντίον εκείνων που παραποιούν τα γεγονότα και διαστρεβλώνουν την αλήθεια; Αποκάλυψη των βιαιοτήτων και ωμοτήτων των παρασκηνίων της εξουσίας; Η Τέχνη προπαγάνδα στην υπηρεσία της εξουσίας; Όλα μαζί.
Οι φίλοι της όπερας θα ανακαλύψουν πόσο μεγάλες «στοχαστικές προσαρμογές» (Καβάφης), δηλαδή, πολιτικές, ο μέγας μουσικός ή μάλλον οι λιμπρετίστες του έχουν κάνει για... την Τέχνη, άραγε;
Το εισαγωγικό κείμενο του βιβλίου ανήκει σε κάποιον που μιλά σαν Κωνσταντίνος Καβάφης (δηλαδή σαν εκείνο τον «Φιλέλληνα» βασιλιά που δίνει οδηγίες πώς πρέπει να είναι το στέμμα): «Τα γράμματα μεγάλα και στρωτά» εννοείται είναι. Όμως ένα τρέμουλο δείχνει την ηλικία του γράφοντος, «γέρος στα ογδόντα τρία χρόνια...» (όπως ο Γάλβας, «ο γέροντας ο εβδομήντα τριώ χρονώ».
Το ποιητικό σώμα αποτελείται από «δεκαέξι κιτρινισμένα φύλλα» κι ένα σημείωμα «σαν πρόλογος». Η όπερα μιλάει για τους κακούς Αιθίοπες, που είναι δειλοί και σέρνονται στη σκλαβιά, ξεγελάνε τους μεγαλόκαρδους Αιγύπτιους και κλέβουν τα πολεμικά τους σχέδια με δόλο, γιατί έτσι Βέρντι, Σουλτάνος, διπλωμάτες και λιμπρετίστες «όλοι μαζί το στήσαν το σενάριο/ και να σου την επόμενη χρονιά εισβάλλουνε αντάμα στους Αιθίοπες» κι όλος ο κόσμος τραγουδάει το «Gloria all’Egitto». Και το σημείωμα του Βιγιόν τελείωνε με μια νέα ημερομηνία «πέντε Αυγούστου του χίλια εννιακόσια σαράντα πέντε». Συνωμοσίες, λέει ο γράφων, αλλά «να μην το κάνουμε θέμα», όμως ακριβώς περί αυτού πρόκειται· υπάρχει θέμα.
Πλάκα πρώτη. Οι παλιοί γραφείς που κανείς δεν θυμάται, γράφανε σε τοίχους και παπύρους, για να παζαρεύουνε «την αιωνιότητα των αλλωνών», για να τους ταριχεύουνε «όχι με αλάτι και ρετσίνι και πανιά, αλλά με μνήμη». «Εμείς είμαστε οι γραφείς/ μετατρέπουμε σε θριάμβους τις παμπάλαιες σφαγές,/ τα φονικά σε νίκες, τις βόμβες σε ασπασμούς αγγέλων προς τα άστρα». Είναι φανερό πως ο γράφων δεν συμφωνεί με την ηρωική εκδοχή της Ιστορίας και τα κλέα ανδρών είναι μια σειρά από σφαγές και πτώματα και δολοπλοκίες και ανθρώπινο πόνο πέρα από τον μύθο των στίχων, από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τα σημερινά εργατικά ατυχήματα. «Εμείς είμαστε οι γραφείς», η φράση επανέρχεται ως επωδός για να μας πει πως οι γραφείς ωραιοποιούν τα φριχτά.
Πλάκα δεύτερη. Έναρξη με άρωμα καβαφικών Αλεξανδρινών βασιλέων: «Μαζεύτηκαν τα παιδιά του Φαραώ» για να ακούσουν το όνομα του αρχιστράτηγου, όπως μαζεύτηκαν οι Αλεξανδρινοί να δουν της Κλεοπάτρας τα παιδιά. Και «κράζουν», λέει ο Τριαρίδης, «κι επευφημούσαν», λέει ο Καβάφης, και ο Ρανταμές επευφημείται πιότερο απ’ τους άλλους, σαν τον «Βασιλέα των Βασιλέων» Καισαρίωνα. Και επειδή οι κακοί Αιθίοπες μολύνουν το ιερό ποτάμι πρέπει να τους πολεμήσει ο αρχιστράτηγος Ρανταμές, με τον οποίο είναι ερωτευμένες η πριγκίπισσα Άμνερις, από τότε που την έσωσε από το λιοντάρι, η Αιθιοπίς σκλάβα Αῒντα, από τότε που του σκούπισε τα αίματα, και όλες οι κοπέλες του βασιλείου από πάντα. Και ο Ρανταμές είναι ερωτευμένος με την Αῒντα και συναντιέται κρυφά μαζί της στις καλαμιές. Του ιερατείου, που τα ξέρει όλα και με άκρατο ορθολογισμό έχει χρόνια μεθοδεύσει και εξυφάνει τα πάντα, του ξέφυγαν δύο παράμετροι. Η τιμιότητα και ο αληθινός έρωτας. Στη σκακιέρα του μεγάλου Φθα όλα τα πιόνια ελέγχονται, αλλά ο έρωτας είναι ο απρόβλεπτος τρελός.
Πλάκα τρίτη, με τις ευλογίες του συνωμοτούντος ιερατείου, μοίρα κακή για τον ήρωα και την αγαπημένη του, οι ευγενείς Αιγύπτιοι ξεριζώνουν τις καρδιές των αντιπάλων και τις βάζουν στα πιθάρια με το μέλι. Ο Ρανταμές το μαθαίνει και φρικάρει, το καταγγέλλει κι εκείνοι τον κατηγορούν με όλα τα κακά, από εσχάτη προδοσία μέχρι συμφωνίες με τον διάβολο. Τον καταδικάζουν, τον χτίζουν στο υπόγειο, όπου από πριν έχει κρυφτεί η αγαπημένη του και εκεί θα τελειώσει η ζωή τους (να οι δυο σκελετοί για τους οποίους έγραφε το χειρόγραφο του Μαριέτ). Οι δυο εραστές λιώνουν μέσα στον τάφο. Απέξω η ζωή συνεχίζεται.
Τι είναι, τελικά, αυτό που διαβάζουμε; Ποίημα-καταγγελία εναντίον εκείνων που παραποιούν τα γεγονότα και διαστρεβλώνουν την αλήθεια; Αποκάλυψη των βιαιοτήτων και ωμοτήτων των παρασκηνίων της εξουσίας; Η Τέχνη προπαγάνδα στην υπηρεσία της εξουσίας; Όλα μαζί. Από τις πλάκες τις αρχαίες, την έρευνα του Αρθούρου, τα γραπτά του Βιγιόν, το χειρόγραφο του Μαριέτ, το λιμπρέτο του Βέρντι και το ποίημα του Τριαρίδη... από γενιά σε γενιά, με το συνάδον στην περίσταση καβαφικό ύφος αφήγησης, μια αλυσίδα παλαιών και νέων αφηγητών δείχνει παλαιά και νέα δεινά. Ερώτημα: θα μπορεί ο μελλοντικός ακροατής-θεατής να απολαύσει την γκλοριόζα Αῒντα του Βέρντι, όπως παλιά, όταν ξέρει ότι το φάντασμα της κόρης κυκλοφορεί στα υπόγεια της όπερας; Ιδού η απορία.
Η αληθινή ιστορία της Αΐντας και του Ρανταμές
Μια θλιβερή αφήγηση αγάπης με ξεριζωμένες καρδιές και τα λοιπά
Θανάσης Τριαρίδης
Τυπωθήτω
112 σελ.
Τιμή € 8,00
