Δημήτρης Φύσσας: «Η Νιλουφέρ στα χρόνια της κρίσης»
Το βιβλίο του Δημήτρη Φύσσα, με τον τίτλο Η Νιλουφέρ στα χρόνια της Κρίσης και με τον χαρακτηρισμό «μυθιστόρημα», έχει ιδιάζουσα δομή, εφόσον, όπως λέει και ο ίδιος ο δημιουργός του, είναι υλικό που συγκέντρωσε, έπειτα από πολύχρονες έρευνες, για τη Μακρόνησο. Και, όπως πολλοί δεν ξέρουν, η Μακρόνησος χρησιμοποιήθηκε πρώτα σαν τόπος εξορίας Τούρκων αιχμαλώτων του ’12-’13, καθώς και προσφύγων της Μικράς Ασίας του ’23. Οι ταφόπλακές τους χρησιμοποιήθηκαν για να χτιστούν πρώτα οι ξερολιθιές κι έπειτα το στρατόπεδο. Τα κόκαλα των πεθαμένων, όταν γκρεμίστηκαν οι τάφοι, βγήκαν έξω και παρασυρμένα από τα νερά της βροχής μπορεί κανείς να τα βρει στη θάλασσα κολλημένα στα βράχια. Οι εξόριστοι όμως των ετών 1947-49 είναι που έκαναν το νησί «διάσημο», τόσο ώστε να επισκιαστούν όλα τα άλλα φριχτά που ο τόπος άντεξε και σήκωσε…
Ο συγγραφέας αρχίζει την αφήγησή του με αφορμή μια από τις εκδρομές που οργανώνονται για προσκύνημα στον χώρο μαρτυρίου εξορίστων για την πολιτική δράση και τις ιδέες τους. Εκεί, όπου στέλνονταν να ανανήψουν και να επιστρέψουν καθαροί στην κοινωνία ή στο χώμα που τους σκέπασε. Σε μια τέτοια εκδρομή, λοιπόν, ο Στέλιος γνωρίζει μια Τουρκάλα δημοσιογράφο, 30-35 ετών, ωραία και εξευρωπαϊσμένη, η οποία δραστηριοποιείται στην Αθήνα και της οποίας ο παππούς ανήκει στην πρώτη γενιά των εξορίστων, και ερευνά και εκείνη την υπόθεση «Μακρόνησος», ενώ ο Στέλιος έρχεται από ιστορικό ενδιαφέρον. Αυτοί οι δυο πρωταγωνιστές του βιβλίου δεν συμμετέχουν στο σύνηθες τελετουργικό που περιλαμβάνει το πακέτο της εκδρομής. Αποστασιοποιημένοι από το τι και το πώς της Μακρονήσου, ακολουθούν τη δική τους ξεχωριστή εξερεύνηση. Θα ξανασυναντηθούν στην Αθήνα και η Νιλουφέρ θα δώσει ένα γράμμα του παππού της στον συγγραφέα, στο οποίο διεκτραγωδεί την περιπέτειά του στο νησί, όπου οι αιχμάλωτοι, χωρίς νερό, χωρίς φαγητό, χωρίς καταλύματα, απροστάτευτοι από τον καυτό ήλιο το καλοκαίρι, τη βροχή και το κρύο τον χειμώνα, μέσα σε άθλιες συνθήκες αρρώστησαν και πέθαναν. Αν, βέβαια, μόνο αυτά τα μαρτύρια πέρασαν οι Τούρκοι, τότε οι Έλληνες έκαναν πολύ χειρότερα στους Έλληνες από ό,τι έκαναν στους Τούρκους. Και αυτό είναι «Το μεγαλύτερο ηθικό έγκλημα που έχει κάνει το ελληνικό κράτος, ακυρώνοντας την αστική δημοκρατία που υποτίθεται ότι ήταν η Ελλάδα», λέει, χαρακτηριστικά, ο Φύσσας. Και για του λόγου το αληθές, όλο το υλικό που ο ήρωας-συγγραφέας έχει μαζέψει για να επεξεργαστεί θα το καταθέσει στις σελίδες του βιβλίου του, στη διάθεση του αναγνώστη. Το υλικό αυτό είναι περιγραφές, καταγραφές και αφηγήσεις, επίσημες αναφορές και επιστολές των εξορίστων. Δηλώσεις μετανοίας που έγραψαν, όπου μεταμεληθέντες «μετά βδελυγμίας» αποκηρύσσουν τον κομμουνισμόν, στον οποίον προσήλθαν «παρασυρθέντες» από τον φόβο των κομμουνιστών ή «εξαπατηθέντες». Στο αποθησαυρισμένο υλικό αναφέρεται ότι οι ψαράδες στα δίχτυα τους συχνά έβρισκαν και οστά ανθρώπων, αν και στη Μακρόνησο «οι κρατούμενοι υποφέρανε τα πάνδεινα» αλλά «οι φόνοι αποφεύγονταν». Και οι δηλώσεις μετανοίας δημοσιεύονταν με τη «σέσουλα». Στο Εμπρός, στις 24 Μαρτίου 1949, δημοσιεύτηκαν επτά, με σύνηθες και τυποποιημένο λεξιλόγιο: «δεν έχω καμιά σχέση με το ΚΚΕ και τις παραφυάδες του» ή «ήμουνα μέλος» επειδή «εξαναγκάστηκα» ή «παρασύρθηκα». Οι παπάδες, πάλι, που έβλεπαν και ήξεραν τα πάντα, μόνο για τη μετάνοια που θα τους έβαζε στη βασιλεία των ουρανών ενδιαφέρονταν.
Και για του λόγου το αληθές, όλο το υλικό που ο ήρωας-συγγραφέας έχει μαζέψει για να επεξεργαστεί θα το καταθέσει στις σελίδες του βιβλίου του, στη διάθεση του αναγνώστη. Το υλικό αυτό είναι περιγραφές, καταγραφές και αφηγήσεις, επίσημες αναφορές και επιστολές των εξορίστων.
Η Νιλουφέρ θέλει συνέντευξη από τον Στέλιο. Κι εκείνος τη δίνει. Είναι φιλόλογος, ανύπαντρος, αδιόριστος, εξηντάρης, που δουλεύει σε λεξικό και το βράδυ νυχτοφύλακας (αντισυστημικός, θα λέγαμε σήμερα) που μιλάει για την κρίση στην Ελλάδα και τη δική του, τις δουλειές που κάνει για να επιβιώσει, για το ωράριο, για το μπλοκάκι, για την ηλικία του που είναι δύσκολο να προσληφθεί κάπου, αλλά και, πλαγίως, εκθειάζει και τα αγαθά του μποεμισμού.
Επιστρέφουμε στο στρατόπεδο, όπου ο γιατρός δεν επιτρέπεται να εξετάσει το πτώμα. Στην τσέπη του πάντως βρίσκει μια ανυπόγραφη δήλωση. Άλλος, ιατροδικαστής, γράφει συνέχεια στις γνωματεύσεις του «εξόρυξις οφθαλμών», γιατί χρειάζεται να αποδείξει μια βιαιοπραγία. Σχετικά με τους τούρκικους τάφους, βρέθηκαν δυο ομαδικοί. Ο συγγραφέας δεν μπορεί να παραλείψει την αναφορά στο μυθιστόρημα του Φραγκιά, Ο λοιμός, όπου «αλληγορία και ρεαλισμός, πραγματικότητα και φαντασία, αλλά και ειρωνεία και σαρκασμός, διάλογοι και αρκετά μίνι δοκίμια, ενταγμένα στην αφήγηση» κινητοποιούν τη σκέψη του αναγνώστη. Όπως, επίσης, δεν μπορεί να αποφύγει, τιμής ένεκεν, την αναφορά σε ονόματα και άλλων συγγραφέων που έχουν ασχοληθεί με την εποχή, όπως, μεταξύ άλλων, ο Στρατής Τσίρκας και ο Σωτήρης Πατατζής. Από τον Λοιμό, μάλιστα, εγκιβωτίζει στην αφήγησή του το περιστατικό των εξορίστων που κλείνονται σ’ ένα σακί μαζί με μια αγριόγατα και τους βουλιάζουν στο νερό…
Απομονωμένος ο ήρωας, μοναχικός, περιθωριακός, επινοητικός, ιδιότροπος, αυτάρκης, ζει μέσα στον κόσμο του και μέσα στη μοναξιά του. Ο υπολογιστής του, μήτρα που θα γονιμοποιήσει το υλικό που έχει συλλέξει, τα βιβλία του, η μουσική του είναι οι αγαπημένες εμμονές του. Και όταν όλα τον πιέζουν, το μυθιστόρημά του είναι εκεί, «το καταφύγιο που φθονούμε» όπως έλεγε ο Καρυωτάκης για την ποίηση. Και τα τραγούδια είτε του Μίκη είτε κάποιου άλλου, και το γράμμα του Κούνδουρου για το θέατρό του και τον Βέγγο βοηθό του. Κι άλλα κι άλλα κι άλλα που τελειωμό δεν έχουν, και θέσεις και αντιθέσεις. Η Νιλουφέρ, μάλλον, δεν κατάλαβε τίποτα από την κρίση που περνάει η Ελλάδα ή ο Στέλιος. Η ίδια πάντως περνάει καλά και το βιβλίο της θα βγει, θα κυκλοφορήσει και θα μεταφραστεί. Ίσως, γιατί αυτό που έγινε με τον παππού της εκεί στη Μακρόνησο είναι πολύ μακρινό, ενώ για τον Στέλιο δουλεύεται ακόμα και τελική μορφή δεν παίρνει.
Πάντως, πέρα από την όποια προπαγάνδα ή μυθολογία περί τα βασανιστήρια, πέρα από τον όποιο προβληματισμό, πέρα από το βιβλίο που σε αναγκάζει να δεις και την άλλη όχθη, βρίσκεται πάντα στη διάθεση του αναγνώστη στο Ίντερνετ η συνέντευξη του Μίκη Θεοδωράκη και δεν χρειάζεται να μπούμε στα βαθιά νερά του νησιού για να έχουμε άποψη. Ο Μίκης λέει, μεταξύ των άλλων που ο ίδιος έζησε: «Η σπεσιαλιτέ τους ήταν να βγάζουν νύχια με τανάλια» και αυτό αρκεί ως ορντέβρ για τα υπόλοιπα. Θα πρέπει να πεθάνουν όλοι όσοι ζουν ακόμα και τα παιδιά τους και τα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους, για να ξεχαστεί το τι έγινε εκεί ή για να καταγραφεί χωρίς πάθος ό,τι έγινε εκεί.
Η Νιλουφέρ στα χρόνια της κρίσης
Δημήτρης Φύσσας
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
316 σελ.
Τιμή € 15,00
