Νίκος Καζαντζάκης: «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά»
Ο Νίκος Καζαντζάκης, πεζογράφος, θεατρικός συγγραφέας, ποιητής, δοκιμιογράφος και μεταφραστής, ανήκει στις εμβληματικές προσωπικότητες των ελληνικών Γραμμάτων και είναι ο πιο μεταφρασμένος Έλληνας στο εξωτερικό. Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης στις 18 Φεβρουαρίου 1883 και πέθανε στο Freiburg της Γερμανίας στις 26 Οκτωβρίου 1957. Λίγες μέρες μετά, κηδεύτηκε στο Ηράκλειο, στην Τάπια Μαρτινέγκο, όπου βρίσκεται ο τάφος του με την επιγραφή: «Δεν ελπίζω τίποτα. Δε φοβούμαι τίποτα. Είμαι λεύτερος».
Ήταν το πρώτο παιδί του Μιχάλη Καζαντζάκη και της Μαρίας Χριστοδουλάκη. Σπούδασε Νομικά και έμαθε γαλλικά και ιταλικά. Το 1907, έφυγε στο Παρίσι, όπου, στο Collège de France, παρακολούθησε τα φιλοσοφικά μαθήματα του Henri Bergson. Ολοκλήρωσε τη διατριβή του Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του δικαίου, ήδη όμως ένα χρόνο πριν είχε κάνει την εμφάνισή του στα Γράμματα με το δοκίμιο Η αρρώστια του αιώνος και το μυθιστόρημα Όφις και Κρίνο.
Παντρεύτηκε, αρχικά, τη Γαλάτεια Αλεξίου. Υπηρέτησε ως εθελοντής στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων και στο ιδιαίτερο γραφείο του Ελευθερίου Βενιζέλου, ενώ το 1919 διορίστηκε Γενικός Διευθυντής στο Υπουργείο Περιθάλψεως. Στα πολλά ταξίδια που έκανε σε όλον τον κόσμο, γνωρίστηκε με τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής του και είχε την αναγνώριση του κοινού και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Είχε αναπτύξει στενή φιλία με τον ποιητή Άγγελο Σικελιανό. Το 1945 παντρεύτηκε την Ελένη Σαμίου. Το 1946 έφυγε για την Αγγλία και το 1948 εγκαταστάθηκε στην Αντίμπ της Γαλλίας, απ’ όπου δεν ξαναγύρισε. Το 1954 στο Παρίσι έλαβε βραβείο για το καλύτερο ξένο βιβλίο και το 1956 στη Βιέννη το Βραβείο Ειρήνης, ενώ προτάθηκε δύο φορές για το βραβείο Νόμπελ.
Κεντρική ιδέα του συνολικού έργου του είναι ο «ηρωικός μηδενισμός» του, που παίρνει τη μορφή της προσπάθειας και του συνεχούς αγώνα για αξιοπρέπεια και ελευθερία, πράγμα που είναι ο στόχος του κάθε ήρωά του. Γι’ αυτό τον Καζαντζάκη ως μυθιστοριογράφο δεν τον ενδιαφέρει τόσο η μυθοπλασία ή αφηγηματική ικανότητα, αλλά οι χαρακτήρες του, που, ανάλογα με το έργο, προβάλλουν κάποια πλευρά της δικής του προσωπικότητας, τις δικές του αναζητήσεις, φιλοσοφικές και ιδεολογικές του ταλαντεύσεις και θεμελιώδεις βιοθεωρητικές του αρχές.
Η συγγραφική του δραστηριότητα, απλωμένη σε όλα τα είδη του λόγου, διαμορφώθηκε από το έργο του Salvatores Dei, ή αλλιώς Ασκητική, το 1927. Από την Ασκητική και έπειτα αρχίζει η δημοσίευση όλων των έργων του. Τρεις τόμοι θέατρο, ταξιδιωτικά, πολλά μυθιστορήματα, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζει το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά. Έγραψε επίσης παιδικά βιβλία, μετέφρασε Όμηρο, Πλάτωνα και Δάντη, καθώς και άλλους ξένους στοχαστές και ποιητές. Σημαντικότατο έργο του είναι επίσης το ποιητικό, ανάμεσα στο οποίο ξεχωρίζει η Οδύσεια (ο ίδιος την έγραφε με ένα σίγμα), γραμμένη το 1938, με πρότυπο την ομηρική Οδύσσεια, έργο γιγάντιο, αποτελούμενο από 33.333 ανομοιοκατάληκτους, δεκαεπτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, το οποίο επεξεργάστηκε πολλά χρόνια. Το επικό του ποίημα –με πρότυπο το ομηρικό έπος– απαρτίζεται από 24 ραψωδίες, από το άλφα έως το ωμέγα.
Επηρεασμένος από τους στοχαστές που μετέφρασε, διαμόρφωσε μια προσωπικότητα η οποία καθορίζεται από την Ασκητική, την Οδύσεια και την Αναφορά στον Γκρέκο. Γενικά ο στοχασμός του συμπυκνώνεται στο επιτάφιο επίγραμμά του, δηλαδή τον μηδενισμό, αλλά και τη συνεχή προσπάθεια για την τελείωση του ανθρώπου, την ελευθερία, την αξιοπρέπεια, την υπερηφάνεια, την αναζήτηση του Θεού, αλλά και την άρνησή του. Κεντρική ιδέα του συνολικού έργου του είναι ο «ηρωικός μηδενισμός» του, που παίρνει τη μορφή της προσπάθειας και του συνεχούς αγώνα για αξιοπρέπεια και ελευθερία, πράγμα που είναι ο στόχος του κάθε ήρωά του. Γι’ αυτό τον Καζαντζάκη ως μυθιστοριογράφο δεν τον ενδιαφέρει τόσο η μυθοπλασία ή αφηγηματική ικανότητα, αλλά οι χαρακτήρες του, που, ανάλογα με το έργο, προβάλλουν κάποια πλευρά της δικής του προσωπικότητας, τις δικές του αναζητήσεις, φιλοσοφικές και ιδεολογικές του ταλαντεύσεις και θεμελιώδεις βιοθεωρητικές του αρχές.
Στο μυθιστόρημα Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, π.χ., έργο με διεθνή απήχηση, οι ήρωες –Ζορμπάς και συγγραφέας– αποτελούν τις δυο πλευρές της προσωπικότητάς του, με τις αντιφάσεις και τους προβληματισμούς της, η μια απέναντι στην άλλη. Η παιδεία της Δύσης δηλαδή και η λογοκρατία του συγγραφέα, απέναντι στη θυμοσοφία, την τόλμη και την υπέρβαση της ηθικής του Ζορμπά. Ο Ζορμπάς τελικά είναι μια προσωπικότητα πέραν του καλού και του κακού, που, επηρεασμένη από τη φιλοσοφία του Νίτσε, αντιπροσωπεύει το ιδεώδες του Καζαντζάκη. Το έργο είχε την τύχη να μεταφραστεί ξανά και ξανά, να μελοποιηθεί, να διασκευαστεί για θέατρο και κινηματογράφο, αφήνοντας στίγμα διεθνές. Το έργο του Καζαντζάκη, γενικά, όπως κατέγραψε το ΕΚΕΒΙ, γνώρισε περισσότερες από 580 εκδόσεις ξένων μεταφράσεων σε σαράντα γλώσσες και συνολικά σήμερα περισσότερες από χίλιες εκδόσεις. Ο Αλέξης Ζορμπάς βραβεύτηκε ως το καλύτερο ξένο βιβλίο στη Γαλλία το 1954 και είχε και μια επιτυχημένη κινηματογραφική μεταφορά και μουσική και χορευτική εκδοχή.
Η παρούσα έκδοση έχει το πλεονέκτημα της ανανέωσης του παλαιού υλικού, που εμπλουτίζεται με ενδιαφέροντα συνοδευτικά κείμενα, όπως το κατατοπιστικό «Σημείωμα του εκδότη», το οποίο υπογράφει η διευθύντρια των Εκδόσεων Καζαντζάκη, Νίκη Σταύρου. Ο τόμος περιλαμβάνει μια σύγχρονη και διαφωτιστική εισαγωγή με τον τίτλο «Η διαχρονική γοητεία του καζαντζακικού Ζορμπά» του Θανάση Αγάθου, το έργο, φυσικά, Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και το «Επίμετρο» με ένα πλούσιο κείμενο με άγνωστες πληροφορίες του Πάτροκλου Σταύρου, «Ο Νίκος Καζαντζάκης και ο Ζορμπάς του», καθώς και τη μελέτη του καθηγητή πανεπιστημίου Ερατοσθένη Καψωμένου «Ο Αλέξης Ζορμπάς και το νεοελληνικό πρότυπο». Τέλος, πρέπει να κάνουμε ειδική μνεία στον Νίκο Μαθιουδάκη, με ειδικότητα στην Εφαρμοσμένη Γλωσσολογία και Λογοτεχνική Υφολογία, ο οποίος με αγάπη και σεβασμό έχει αναλάβει την επιστημονική επιμέλεια των Εκδόσεων Καζαντζάκη και είναι εξειδικευμένος στη γλώσσα του μεγάλου μας λογοτέχνη. Ο Μαθιουδάκης υπογράφει και την τρίτη ενότητα του «Επίμετρου» με την υπόθεση του «Ζορμπά» και τις «Γλωσσολογικές Παρατηρήσεις». Η συγκεκριμένη μελέτη του Μαθιουδάκη, η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, θα μπορούσε να αυτονομηθεί και να δημοσιευτεί χωριστά, λόγω της σημαντικότητάς της και της συστηματικής και διεξοδικής έρευνας των πηγών, αναδεικνύει τη γλώσσα του Καζαντζάκη, του οποίου «ο λεκτικός πλούτος δεν είναι απλός αλλά σύνθετος και πολυσύνθετος και πολυσήμαντος και πολυπρισματικός». Κι ακόμα «οι καζαντζακικές λέξεις δεν έχουν μόνο γράμματα και σημασία, αλλά εμπεριέχουν και εικόνα και ήχο και κίνηση». Επίσης, λέει πως ο Καζαντζάκης είναι «λεξιθήρας», «λαϊκός γλωσσολόγος», «γλωσσοποιός», «λεξιδημιουργός» που σχηματίζει «λέξεις και εκφράσεις προσωπικού ύφους» και «γραμματικούς κανόνες ποιητικής γραμματικής». Ο μέγας Κρητικός διαθέτει ένα δικό του «Ορθογραφικό πιστεύω» και, συν τοις άλλοις, υπήρξε υπέρμαχος του μονοτονικού συστήματος πολύ πριν από την επίσημη καθιέρωσή του.
Τελειώνοντας, δεν θα έπρεπε να αφήσουμε ασχολίαστο το γοητευτικό εξώφυλλο με τον ήρωα του έργου στην κλασική χορευτική σκηνή, με τα χέρια απλωμένα εκστατικά ανοιχτά, που έκανε διάσημο τον Ζορμπά του Καζαντζάκη που εξελίχτηκε σε μουσική και λαϊκό χορό του Μίκη Θεοδωράκη και σε μπαλέτο στα μεγάλα θέατρα του κόσμου. Και είναι, εντέλει, αυτό το έργο, ο ήρωας και η μουσική, μια μυθοποιημένη, αν και διαστρεβλωμένη, μορφή του διονυσιακού αλλά και στοχαστικού Νεοέλληνα.
Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά
Νίκος Καζαντζάκης
Εκδόσεις Καζαντζάκη
416 σελ.
Τιμή € 14,00
