Διαβάζω τους Αποκλεισμένους της Μαρίας Σούμπερτ και αναρωτιέμαι τι τίτλο θα έδινα στην ανάγνωση του τελευταίου μυθιστορήματός της. Μου έχει καρφωθεί στο μυαλό η λέξη ανθρωπιά, οπότε η φράση που σχεδόν αυτόματα σχηματίζεται, είναι: «Η ανθρωπιά της γραφής στην ανάποδη ραφή»!

Ανθρωπιά – ίσως κάπως παράταιρη λέξη για να αναφερθείς σε μια μυθοπλασία, την ακούω όμως να διατρέχει όλο τον αφηγηματικό ιστό της ιστορίας, σχεδόν βουβά αλλά επίμονα. Δεν είναι, προς Θεού, ηχηρή, δεν είναι προγραμματικά δηλωμένη. Ούτε στον μύθο ούτε στους ήρωες του βιβλίου, στους χαρακτήρες, τα κίνητρα, τις πράξεις τους. Είναι ανακουφιστικά διεσπαρμένη, υπόρρητη, ευτυχώς μεταμφιεσμένη. Σύγχρονη, μοντέρνα και, θα τολμούσα να πω, μια ανθρωπιά πολιτική!

Την ίδια αναγνωστική αίσθηση και επίγευση είχα και στο άλλο, προηγούμενο μυθιστόρημα της Μαρίας Σούμπερτ, στη Συμμορία της Τήλας. Ανθρωπιά, τρυφερότητα; Ναι, αφοπλιστικές αισθήσεις, ενδεχομένως συγγραφικές υπόκωφες προθέσεις. Στους Αποκλεισμένους του Αχλαδονησιού, εξελίσσονται σε αθέατο αφηγηματικό στοιχείο, αποσυνδεδεμένο μάλιστα από ορατά ή δηλωμένα βιωματικά στοιχεία. Στο επίπεδο –όπως διαβάζουμε και στο απόσπασμα από τον Τοίχο του Σαρτρ– του μυρμηγκιού. Ένα από τα πολλά, ισάριθμα των κεφαλαίων, αποσπάσματα από βιβλία ελληνικής και ξένης πεζογραφίας και ποίησης.

Χάρηκα! Έδωσα το βιβλίο σε φίλες και φίλους. Το απόλαυσαν. Εξίσου άνδρες με γυναίκες. Οι Αποκλεισμένοι δεν έχουν εμφανώς «φύλο», αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο στη λογοτεχνία. Τότε τι είναι; Μυθιστόρημα κοινωνικό, αλληγορία, αστυνομικό, μεταμοντέρνα ηθογραφία;

Το γεγονός ότι όλα αυτά τα αφηγηματικά υλικά, άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο απτά, με την πυξίδα μιας σταθερής πολιτικής ματιάς, η Μαρία Σούμπερτ κατάφερε να τα «δέσει», να τα εντάξει σε μια αυτόνομη, ρέουσα και καλά δομημένη αφήγηση, με ευρηματικότητα, δράση και σασπένς, χιούμορ και ανθρωπιά, κι όλα αυτά στις σωστές δόσεις, είναι αναμφίβολα ευτύχημα και απόλαυση για κάθε αναγνώστη, εντός και εκτός Αχλαδονησιού.

Η απάντηση, πέρα από αυτή που μπορεί να δώσει η ίδια η συγγραφέας, μπορεί να ποικίλλει από αναγνώστη σε αναγνώστη, γιατί η ανάγνωση είναι λίγο σαν τη μνήμη, έχει καθεμία τη δική της επιλεκτικότητα και εκλεκτικότητα. Οι Αποκλεισμένοι μπορεί να εμπεριέχουν ή να συμφύρουν και δυο και τρεις και δεκατρείς χαρακτηρισμούς!

Τι διαβάζω εγώ;

Η Μαρία «κατεβάζει» την ιστορία της, στο ίδιο επίπεδο με τους ανθρώπους, εκεί όπου είναι πολύ δύσκολο να τους βλέπεις σαν μυρμήγκια, γιατί συγκινούν (πάλι από τον Τοίχο του Ζαν-Πολ Σαρτρ). Στο επίπεδο όχι μόνον της μικρο-ιστορίας, αλλά και μιας αρχικά απέριττης μυθοπλασίας. Την προσγειώνει σε ένα μακρινό νησί, την Αχλαδόνησο – διαβάζω σε μια συνέντευξή της ότι το πρότυπο εδώ είναι η Ιθάκη και μια καλοκαιρινή (;) παραμονή της εκεί.

Την εγγράφει σε μια μικρογραφία της κοινωνίας, με πολλούς αναγνωρίσιμους αφηγηματικούς οδοδείκτες –πάθη, ψέματα, μυστικά, διαφθορά στην αντίστοιχη κλίμακα, ρατσισμό, σε σταθερή δυστυχώς κλίμακα, βία, ανθρωπιά, σχέσεις που έγιναν δυσβάσταχτες στο μικροαστικό περιβάλλον της πόλης με τους ανήμπορους δικούς μας, πορνεία, ένταξη και περιθώριο, απρόσμενες συγγένειες, εξαρτήσεις, έρωτες που ανθίζουν στα πιο κακοτράχαλα, απαισιοδοξία ή έκπτωση της ελπίδας– και φυσικά τον αιφνίδιο αστάθμητο παράγοντα. Τον μοχλό της περιπέτειας, τον «κλότσο» για να πάρει μπροστά η διήγηση. Μια ουρανοκατέβατη βιβλιοθήκη!

Την εγγράφει επίσης σε μια μικρογραφία, μια διατομή της κρίσης και της ταραγμένης, ρευστής και αβέβαιης συγκυρίας της τελευταίας πενταετίας;

Ο μυθιστορηματικός χώρος, άλλωστε, περιλαμβάνει όχι μόνον το απομονωμένο νησί –την Αχλαδόνησο–, αλλά την Αθήνα «σκιά του εαυτού της», πάλι με οικεία αφηγηματικά θέματα, εταιρείες, ανάλγητους και κυρίως κοντόφθαλμους επιχειρηματίες, γκρεμισμένες ουτοπίες, διαφθορά, υπολογισμός, ο σώζων εαυτόν σωθήτω. Έκπτωση και πτώση!

Το δίπολο του αδιεξόδου. Τουλάχιστον στη διάσταση του αφηγηματικού χώρου. Γιατί στον αφηγηματικό χρόνο, η συγγραφέας επιχειρεί και διαμορφώνει με επιτυχία ανάδρομες, πρωθύστερες ή και παραμυθικές καταβολές και διαδρομές:

«Η Αχλαδόνησος έβγαινε από το κουκούλι της θαλασσινής ομίχλης. Από μικρός πίστευε πως το νησί ήταν μια μεταμορφωμένη νύμφη. Μια νύμφη που οι θεοί του Ολύμπου είχαν καταραστεί να κρύβεται κάθε χειμώνα από τα αδιάκριτα βλέμματα των θνητών και να αναγεννάται πάλι την άνοιξη. Κάθε Απρίλη, μόλις τα σύννεφα έκαναν χώρο για να περάσουν οι πρώτες ακτίνες του ήλιου και να ζεστάνουν το χώμα του νησιού, τα δέντρα έδειχναν πιο πράσινα, τα νερά πιο κρυστάλλινα, τα φρούτα πιο γευστικά και τα κατσίκια πιο νόστιμα. Ο Θεωνάς είχε ξεχάσει την εικόνα του νησιού τον χειμώνα. Τότε που η κατάρα έπιανε. Και το νησί χανόταν από τον χάρτη της χώρας».

Ο χρόνος στο νησί, που μένει αποκλεισμένο πέντε μήνες τον χρόνο και χάνεται από τον χάρτη, είναι ο κυκλικός παραμυθικός χρόνος, της απώλειας, του αφανισμού και της αναγέννησης. Οι Αποκλεισμένοι όμως δεν είναι παραμύθι. Είναι μια στέρεα δομημένη ιστορία, ποντισμένη στον πυρήνα ομόκεντρων κύκλων. Καθώς η δράση αναπτύσσεται, οι κύκλοι διευρύνονται και η περιπέτεια μας πάει από το παρελθόν στο παρόν και τούμπαλιν. Η ευθύγραμμη χρονική ακολουθία αναιρείται, παρακολουθώντας ένα διαφορετικό νήμα αφήγησης, που μερικές φορές παίρνει το σχήμα σπείρας.

Στο κέντρο της, από το ένα καλοκαίρι στο επόμενο, όλοι κάποια μέρα θα πεθάνουμε, και άλλοι θα γεννηθούν, κι αυτό το τόσο δραματικά αυτονόητο μοιάζει να το ξεχνάμε, όσο παλεύουμε με την απελπισία για την πολυπόθητη κίνηση προς τα εμπρός, βρισκόμενοι ταυτοχρόνως στην πιο παρατεταμένη και αγωνιώδη αναμονή, αφήνοντας χρόνο να τρέχει, τις εποχές να μας προλαβαίνουν, και το πώς και ποιοι είμαστε να αναβάλλεται.

Εκεί παρεμβαίνει η επιβεβλημένη ανάγνωση, η ουρανοκατέβατη δωρεά της βιβλιοθήκης από τον άλλοτε σαρωτικής γοητείας Θεωνά, ξενιτεμένο και πλούσιο πλέον επιχειρηματία στην Αμερική, για τον οποίο υπάρχει η υπόνοια ότι είχε σπείρει, πριν φύγει, με νόθα το νησί. Εκεί παρεμβαίνουν οι ιστορίες, η μάλλον πιο χρήσιμη σπορά του Θεωνά: αφηγήσεις κλασικές, διηγήσεις καταξιωμένες και αναμφισβήτητες, που κατεβαίνουν από το μυθιστορηματικό τους βάθρο κι έρχονται να αναμετρηθούν με τη στενόμυαλη καθημερινότητα του Αχλαδονησιού και τις εσωστρεφείς αφηγήσεις. Παρεμβαίνουν, δίνοντας υπόσταση στον νεκρό χρόνο του πεντάμηνου αποκλεισμού, ένα νέο περιεχόμενο στη στυφή γεύση της ήττας, της αποκοπής από το κέντρο, αποκαλύπτοντας την απρόσμενη απόλαυση της ιστορίας, τη συνεκτικότητα μιας νέας ταυτότητας που μια διήγηση μπορεί να χαράξει σε έναν χρόνο που καταρχήν μοιάζει στάσιμος. Σε έναν τόπο αποκλεισμένο.

Βιβλιοφάγος από την εφηβεία της, η Μαρία Σούμπερτ, όπως διαβάζω –ελπίζω σωστά–, αναπτύσσει στους Αποκλεισμένους έναν πολύ ενδιαφέροντα διακειμενικό διάλογο, με τη δική της –διακριτή αλλά και διακριτική βιβλιοθήκη– στα αποσπάσματα που συνοδεύουν την έναρξη κάθε κεφαλαίου. Θα συμφωνήσουμε μαζί της ότι δεν μπορείς να αναγκάσεις κάποιον να διαβάσει, να πάει θέατρο ή να επισκεφθεί εικαστικές εκθέσεις. Θα συμφωνήσουμε όμως επίσης μαζί της ότι η τέχνη και η αντίληψη του κόσμου μέσα από την τέχνη, μπορεί να δώσει διέξοδο σε πολλά προβλήματα. Και σίγουρα να ανοίξει τη βεντάλια της ερμηνείας, αναδεικνύοντας τόπους και τρόπους που ίσως δεν θα τους είχαμε ειδάλλως ποτέ φανταστεί.

Το γεγονός ότι όλα αυτά τα αφηγηματικά υλικά, άλλα περισσότερο κι άλλα λιγότερο απτά, με την πυξίδα μιας σταθερής πολιτικής ματιάς, η Μαρία Σούμπερτ κατάφερε να τα «δέσει», να τα εντάξει σε μια αυτόνομη, ρέουσα και καλά δομημένη αφήγηση, με ευρηματικότητα, δράση και σασπένς, χιούμορ και ανθρωπιά, κι όλα αυτά στις σωστές δόσεις, είναι αναμφίβολα ευτύχημα και απόλαυση για κάθε αναγνώστη, εντός και εκτός Αχλαδονησιού.

Οι αποκλεισμένοι
ή Το σύστημα των μυρμηγκιών
Μαρία Σούμπερτ
Κριτική
400 σελ.
Τιμή € 15,00

Twitter