Νίκος Θέμελης: «Η αναχώρηση»
«Αν μισιούνται ανάμεσό τους δεν τους πρέπει λευτεριά...» Διονύσιος Σολωμός
Η αναχώρηση είναι το τελευταίο βιβλίο του Νίκου Θέμελη και εκδόθηκε τρία χρόνια μετά τον θάνατό του. Στο βιβλίο αυτό, μέσα από τη ζωή του Λάζαρου Χατζημιχαήλ κάνει μια αποτύπωση των γεγονότων από το 1811, δίνοντας βαρύτητα στο φθινόπωρο του 1823 και στο καλοκαίρι-φθινόπωρο του 1824 – στο φθινόπωρο του 1823 μπήκε ο σπόρος για να ξεσπάσει ο εμφύλιος το 1824.
Ο ήρωας του βιβλίου, Λάζαρος Χατζημιχαήλ, μεγαλοτσιφλικάς, ζει στον κάμπο του Ναυπλίου. Μετά τον θάνατο της γυναίκας του το 1811 στη γέννα του γιου τους, πείθει τον γιατρό Μισέλ ντε Κριγιόν –Γάλλο φιλέλληνα– να μείνει μαζί του. Ο Ντε Κριγιόν πείθεται, μένει και του μαθαίνει τις φιλελεύθερες ιδέες της Δύσης και του διαφωτισμού. Έννοιες και ιδέες όπως: ελευθερία, ευημερία, δημοκρατία, ενάρετοι πολίτες, γίνονται οι καθημερινές τους συζητήσεις και ωθούν τον Λάζαρο Χατζημιχαήλ στο διάβασμα. Συγχρόνως, τον επηρεάζει και με τη στάση του απέναντι στον θάνατο και τη ζωή, μιλώντας του για τις δυνάμεις που φωλιάζουν μέσα στον άνθρωπο. Όλα αυτά προετοιμάζουν τον Λάζαρο Χατζημιχαήλ να δεχτεί αργότερα ανεπιφύλαχτα τις ιδέες της Φιλικής Εταιρείας, οι οποίες και προσδιόρισαν τις μετέπειτα εξελίξεις.
Τo βιβλίο χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο αφορά τη ζωή του ήρωα, μέσα στο οποίο καταγράφει παράλληλα τις πολιτικές και οικονομικές δυσκολίες της εποχής, την επανάσταση, τους νεκρούς που άφησε και την εκ των υστέρων κυβερνητική ασυμφωνία που οδήγησε σε εμφύλιο. Όλα θυσιάστηκαν στον βωμό της εξουσίας και στο ποιος και πώς θα διαχειριζόταν το δάνειο της Αγγλίας. Στο δεύτερο μέρους του βιβλίου, το 2009, ο Λάζαρος Χατζημιχαήλ, νομικός και ανώτατος δικαστικός –απόγονος και συνονόματος του πρώτου–, αποκαλύπτει στοιχεία από την προσωπική ζωή των τότε ηρώων, συμπληρώνοντας το άγνωστο και ανθρώπινο κομμάτι της ζωής τους. Ταυτόχρονα, αφηγείται και τη δική του ζωή. Όμως, αν και έχουν μεσολαβήσει 186 χρόνια από τότε, ο απόγονος Λάζαρος Χατζημιχαήλ ζει τα πολιτικά και κοινωνικά απόνερα εκείνου του εμφυλίου, επιβεβαιώνοντας πως οι διχαστικές τάσεις, οι ιδεολογικές ακρότητες, η αλαζονεία, ο φόβος, ο θυμός, ο φθόνος, τα δάνεια, τα οικονομικά προβλήματα, η έλλειψη μέτρου και το προσωπικό συμφέρον εις βάρος άλλων, ακόμη και τώρα, είναι τα ίδια στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά και τις πράξεις του σύγχρονου Έλληνα. Τα αφηγείται αυτά εν έτει 2009, όντας στα πρόθυρα της σύνταξης. Σύνταξη, λέξη η οποία έχει τη βαρύτητα της αποχώρησης ή, καλύτερα, της αναχώρησης.
Η αναχώρηση του Νίκου Θέμελη είναι ένα βιβλίο ανθρώπινο και παράλληλα ιστορικό. Η γραφή του, με περισσή οικονομία λέξεων, δεν αποτυπώνει μόνο τις εικόνες εκείνης της εποχής αλλά και τη λιτότητά της, που ήταν αποτέλεσμα μιας ζωής βασισμένης στα απαραίτητα και σημαντικά. Με λόγο αβίαστο, άλλοτε καταγράφει την ορμή και τη δυναμική των γεγονότων και, άλλοτε, με γραφή πλήρη συναισθημάτων περιγράφει απογοητεύσεις, επιθυμίες, όνειρα, προσδοκίες, διαψεύσεις, ματαιώσεις, απώλειες και αναχωρήσεις. Η γλώσσα παραμένει μεστή, με δωρικότητα και με την ιστορία προσωποποιημένη –σε πρωταγωνιστική θέση– αλλάζει τη θερμοκρασία του κειμένου εντείνοντας την αγωνία του αναγνώστη, ωσάν να μην του είναι γνωστή η τελική της έκβαση.
Στο πρώτο μέρος, οι ιδέες διαποτίζουν το βιβλίο, ενώ τα προσωπικά στοιχεία παραμένουν στην επιφάνεια. Στο δεύτερο μέρος, οι ιδέες παραμένουν στην επιφάνεια, σαν να είναι οι μάσκες κάτω από τις οποίες θα εξυπηρετηθούν προσωπικά συμφέροντα και πράξεις πολιτικών και πολιτών. Ο έρωτας, συναισθηματικός ή απλά σαρκικός, με τα γεννήματά του, δεν παύει να υπάρχει. Δεν αναλύεται σε βάθος, σάμπως το προσωπικό στοιχείο της ζωής των ηρώων να μην παίζει σημαίνοντα ρόλο. Και πώς να παίζει, άλλωστε, αφού η ιστορία πρωταγωνιστεί και εξελίσσεται ερήμην του. Σε αυτό συντείνει και το σφικτό δέσιμό της, τόσο ζωντανό ώστε ο αναγνώστης αδυνατεί να δει κάτι άλλο εκτός από την Ιστορία. Τόσο πραγματικά μοιάζουν όλα. Είναι και αυτό μια λογοτεχνική αξία.
Ο συγγραφέας έχει καταφέρει να χωρέσει σε 168 σελίδες την Ελλάδα του 1811, έναν εμφύλιο, τα αίτια που τον προκάλεσαν και τις μέχρι σήμερα αντανακλάσεις του στην πολιτική και κοινωνική ζωή της χώρας. Ένας εμφύλιος, ο οποίος όχι μόνο στιγμάτισε την Ιστορία μας, αλλά διαμόρφωσε και παγίωσε μια συγκεκριμένη και επαναλαμβανόμενη νοοτροπία και συμπεριφορά στους Έλληνες. Μοιάζει, ο σπόρος, τα αίτια και τα συναισθήματα που οδήγησαν τότε στον εμφύλιο να πέρασαν στο DNA του Έλληνα, ο οποίος έκτοτε βρίσκεται συνεχώς διχασμένος και σε εμφύλιο σπαραγμό και εν ειρήνη. Σε κάποιο σημείο του βιβλίου, ο Μισέλ ντε Κριγιόν αναρωτιέται: «Πώς θα φτιάξετε έτσι το έθνος; Πάντα θα είναι η Ελλάδα το δοβλέτι του Σουλτάνου!» Σήμερα, άραγε, τίνος δοβλέτι είναι η Ελλάδα;
Τέλος, το επίμετρο του Βασίλη Παναγιωτόπουλου έρχεται να φωτίσει την πλοκή του βιβλίου αναφέροντας όλα εκείνα τα πραγματικά ιστορικά γεγονότα, τα οποία έγιναν η βάση της μυθοπλασίας για τον συγγραφέα. Ο Παναγιωτόπουλος στέκει σε απόσταση από τα γεγονότα δίνοντας επιπλέον αξία όχι μόνο στο κείμενό του, αλλά αποκαλύπτοντας και τη δυναμική της γραφής του Νίκου Θέμελη.
Ωστόσο, ο αναγνώστης, βρίσκοντας πολλά κοινά σημεία σε αυτή την «αναχώρηση» από τη διεισδυτικότητα της ματιάς και το πολιτικό ένστικτο, το οποίο χαρακτηρίζει την καταγραφή των γεγονότων, αναρωτιέται: τι σχέση έχει ο συγγραφέας με τον Λάζαρο Χατζημιχαήλ; για ποια αναχώρηση μιλά στο βιβλίο του; ποιου τη ζωή αποτιμά με την οξύνοια, τη γνώση του στην Ιστορία και την πολιτική του οξυδέρκεια;
Θα έλεγε κανείς πως όλο αυτό στάθηκε η αφορμή για να μιλήσει ο συγγραφέας για τις δικές του διαπιστώσεις πάνω στο σήμερα, εντοπίζοντας τις προελεύσεις τους. Και προσθέτοντας μια πινελιά μεταφυσικής, όπως ακριβώς κάνει και στους πίνακές του, οραματίζεται και τη δική του αναχώρηση.
Η αναχώρηση
Νίκος Θέμελης
Μεταίχμιο
168 σελ.
Τιμή € 11,00
