Κωνσταντίνος Χρηστομάνος: «Η κερένια κούκλα»
«Θα σας πω μιαν ιστορία απλή και λυπητερή –γιατί απλή και λυπητερή είναι η ζωή– [...] Τι γρήγορα που φεύγομε και αφήνομε τον ήλιο και τη θάλασσα, τα λουλούδια και το φεγγάρι! [...] Τα παλαιά τραγούδια είναι γεμάτα δάκρυα – και τα χείλη των νέων που γελούνε φανερώνουν το τόξο της οδύνης: γιατί και χαρά δεν είναι παρά ένας καημός που περιμένει την ώρα του να 'ρθει – είναι ο άμμος πάνω από την πέτρα την αληθινή που τονε σκορπάει ο άνεμος. Έτσι ξεγελιούνται κι οι καρδιές μας σαν τις μυγδαλιές που πολλές φορές ανθίζουν προτού να 'ρθει η πίκρα του χειμώνα...»
Έτσι αρχίζει ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος και αυτόματα εισάγει τον αναγνώστη σε αυτά τα οποία θα ζήσει μαζί με τους πρωταγωνιστές της Κερένιας κούκλας. Την εικοσιπεντάχρονη ετοιμοθάνατη Βιργινία, τον εικοσιδυάχρονο πανέμορφο άνδρα της, Νίκο, και τη δεκαεπτάχρονη ανιψιά της, Λιόλια. Γύρω τους, ο κοινωνικός περίγυρος –γειτόνισσες, φίλοι και συγγενείς– χορός αρχαίας τραγωδίας, άλλοτε ανδρών και άλλοτε γυναικών, σχολιάζει, εκφράζοντας τις επιθυμίες των ηρώων ή την κοινή γνώμη, ωθώντας ταυτόχρονα τις εξελίξεις. Δίπλα τους, σε πρώτο πλάνο και πρωταγωνιστική θέση, βρίσκεται η φύση και το πάθος του έρωτα που απαιτεί την ολοκλήρωσή του. Ένας έρωτας που παλεύει να ζήσει μέσα σε ένα ιψενικό τρίγωνο –ménage à trois– γίνεται η βάση της πλοκής, αφήνοντας παράλληλα τους πρωταγωνιστές να τρέφουν αισθήματα αγάπης και σεβασμού ο ένας προς τον άλλον, ωσάν το μίσος να μην έχει χώρο μέσα τους. Είναι, άραγε, η άνθιση της φύσης και του έρωτα που τα καθαγιάζει όλα;
Ωστόσο, η μοίρα κινεί τα νήματα αφαιρώντας από τους ήρωες το δικαίωμα του αυτεξούσιου. Κι ο θάνατος –κάτι τραγικό– λειτουργεί καταλυτικά, φέρνοντας τη λύση/εξέλιξη στο δράμα. Συγχρόνως, υπάρχει και ένας αόρατος αφηγητής, που τους βλέπει, ξεχνά και δεν είναι όμοιός τους.
Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, στο βιβλίο του αυτό, με ποιητικότητα στη γραφή και πρωτοφανή ομορφιά χειρίζεται τη γλώσσα γεννώντας μια νέα γλώσσα, η οποία σπαράζει κάτω από την πένα του και ανθίζει προβάλλοντας τον πλούτο, την ποιητικότητα και τη ζωντάνια της, μέσα από περιγραφές και εικόνες μοναδικού κάλλους, με αποτέλεσμα, η τέλεια δοσμένη υπόθεση/πλοκή του έργου να υποχωρεί στα μάτια του αναγνώστη μπρος στον θρίαμβο του έρωτα και της φύσης. Το πανηγύρι της φύσης, η άνοιξη, λάμπει μέσα στις σελίδες, ο εορτασμός του καρναβαλιού μεθά τους ήρωες, η άβυσσος της ψυχής τους προβάλλει τις πτυχές της, κι η ζωή τα φέρνει όλα! Κι ο μέγας πρωταγωνιστής –ο έρωτας– μετατρέπει την κάθε στιγμή, σαν να είναι αυτή η καθοριστική, που θα ανοίξει σαν μπουμπούκι τα φύλλα του, θα ξεχειλίσει από το πολκάκι της Λιόλιας και θα τα ανατρέψει όλα. Ταυτόχρονα, κι η κοινωνία εκεί. Παρούσα! Μικρόψυχη και σαρκοβόρα. Με κορυφαία σκηνή τον θάνατο της Βιργινίας, όπου οι γειτόνισσες με λέξεις που στάζουν δηλητήριο λεηλατούν τη ζωή της –σκηνή που θυμίζει τον θάνατο της μαντάμ Ορτάνς και τις γειτόνισσες που λεηλατούν τα αντικείμενα του δωματίου της, του μεταγενέστερου Νίκου Καζαντζάκη– «ντύνοντας» συγχρόνως δύο νεκρές. Τη Βιργινία και τη Λιόλια. Μόνο που η δεύτερη ήταν ζωντανή.
Και όλα αυτά συμβαίνουν στην παλαιά Αθήνα, τον Μάρτη, όταν ο άνεμος παντρεύεται τη σκόνη, εκεί στις συνοικίες της, που άλλες γεννιούνται και άλλες απλώνονται, ενώ ο Υμηττός νωχελικά ξαπλωμένος τις κοιτά από ψηλά. Έτσι λέει ο συγγραφέας με την τόσο πολυπρόσωπη μουσικότητα της γραφής του.
Κι αργότερα, το 1931, στο Θείο τραγί, ο αντιήρωας του Γιάννη Σκαρίμπα νιώθει το ίδιο πάθος και τον ίδιο δυναμισμό αποτυπωμένα, με περίσσια ομορφιά, με την ποιητική ιδιαιτερότητα της γραφής του.
Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, μέσα από αυτήν τη δραματική ιστορία έρωτα/πάθους –γίνεται πρώτη φορά αποδεκτή η αναφορά στη σαρκική ένωση, διαχωρίζοντας το σώμα από την ψυχή–, περιγράφει τα ήθη εκείνης της εποχής και τοποθετεί τη μοίρα να αποφασίζει. Και πάραυτα τίθεται το ερώτημα: Είναι ο έρωτας αυτόνομος; Ή είναι η ζωή; Που εξελίσσεται ερήμην των ηρώων, υποβάλλοντάς τους σε ό,τι αυτή ορίζει.
Η Κερένια κούκλα έγινε θέμα συζήτησης και ανάλυσης από εκείνη την εποχή μέχρι σήμερα. Έχει, δε, καταχωρηθεί στην ελληνική λογοτεχνία ως το πρώτο μοντέρνο κοινωνικό ρομάντζο, επικό, τραγικό, όπου η βία και η αγριότητα της πόλεως πολτοποιούν και αφανίζουν τους ήρωες. Επίσης, έχει θεωρηθεί το πρώτο κοινωνικό, μαύρο αφήγημα της σύγχρονης λογοτεχνίας.
Ο συγγραφέας, στο βιβλίο του αυτό, συνομιλεί με τον αναγνώστη μέσω συμβόλων. Και από τη στιγμή που επιλέγει αυτόν τον κώδικα, μια ανάγνωση για την πλήρη κατανόηση του κειμένου δεν είναι αρκετή. Ωστόσο, η Αγγέλα Καστρινάκη με τη μελέτη της αυτή προσδίδει μια επιπλέον αξία στο κείμενο, διότι εντοπίζει αυτόν τον πλούτο των εμφανών και αφανών συμβόλων, τον αναλύει με εξαιρετική διεισδυτικότητα και ερμηνεύοντάς τον αποκαλύπτει στον αναγνώστη το μέγεθος της αρτιότητας του έργου. Παράλληλα, με πλήθος από αναφορές της και συγκρίσεις με μεγάλες μορφές της τέχνης και της λογοτεχνίας, μεταξύ άλλων τους Κλιμτ, Ίψεν, Όσκαρ Ουάιλντ, προβάλλει τη δυναμική του συγγραφέα και του έργου τοποθετώντας και τον μεν, και το δε, στο επίπεδο της παγκόσμιας τέχνης. Ταυτόχρονα, εντοπίζει και ερμηνεύει πλήθος στοιχείων από τη δομή της αρχαίας τραγωδίας, τη μυθολογία, τον χριστιανισμό, την ηθογραφία, τη θεοσοφία, τη φιλοσοφία, τον συμβολισμό ανθέων, κ.ά., τα οποία ξεσκεπάζουν την κρυμμένη ομορφιά του έργου και των βαθύτερων νοημάτων που υπάρχουν μέσα σε αυτό. Στοιχεία, τα οποία κοσμούν και τη δική της μελέτη.
Καλωσορίζουμε το πρώτο βιβλίο των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης για την ποιότητα της επιλογής και τη μελέτη που με τόση επιτυχία έγινε και αναμένουμε παρόμοιες εμπνευσμένες επιλογές και μελέτες και για άλλα έργα.
Σημείωση: Ο Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, 1867-1911, υπήρξε λογοτέχνης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Ίνσμπρουκ, μεταφραστής, θεατρικός σκηνοθέτης και μεγάλος ανανεωτής του ελληνικού θεάτρου. Τιμήθηκε με τον τίτλο του Βαρόνου και Ιππότη του Τάγματος του Αγίου Ιωσήφ.
Η κερένια κούκλα
«Σαν τις μυγδαλιές»: Ιδέες και σύμβολα στην Κερένια κούκλα
Κωνσταντίνος Χρηστομάνος, Αγγέλα Καστρινάκη
επιμέλεια σειράς: Αγγέλα Καστρινάκη
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
442 σελ.
Τιμή € 9,00
