Το Νοέμβριο του 2011 κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος της εξάτομης Ομήρου Οδύσσειας σε κόμικς (η σειρά ολοκληρώθηκε μέσα στο 2012) από τους Τάσο Αποστολίδη (κείμενα) και Γιώργο Ακοκαλίδη (εικόνες), εκδόσεις Μεταίχμιο.

Αν και οι δύο δημιουργοί μάς έχουν ήδη εξοικειώσει με τη μεταφορά κλασικών έργων, όπως οι κωμωδίες του Αριστοφάνη, σε κόμικς, το τωρινό τους εγχείρημα φαντάζει πιο δύσκολο: η Οδύσσεια μπορεί να θεωρηθεί έργο πολύ πιο απροσπέλαστο, τουλάχιστον ως προς την επικαιροποίηση που δυνητικά θα μπορούσε να του αποδοθεί. Για να ξεκινήσουμε από τα βασικά, στην Οδύσσεια των Αποστολίδη-Ακοκαλίδη ακολουθείται πιστά η δομή και ο αφηγηματικός χρόνος (με τους εγκιβωτισμούς και τις χρονικές αναδρομές) του πρωτοτύπου, μόνο που οι 24 ραψωδίες συμπτύσσονται σε 6 τόμους (4 ανά τόμο).

Μολονότι ο κάθε αναγνώστης θα μπορούσε να αναπτύξει τη δική του οπτική/ερμηνεία για αυτή την καινοτόμα προσπάθεια, εγώ –ως αναγνώστρια και θεωρητικός της παιδικής λογοτεχνίας– στη δική μου παρουσίαση θα επικεντρωθώ σε ορισμένα σημεία που κατά την άποψή μου αναδεικνύουν την ταυτότητα του έργου:

Α) Ύστερα από όλη αυτή την αρνητική κριτική που έχει κατά καιρούς υποστηριχθεί κατά των διασκευών και ιδιαίτερα κατά της ελευθερίας απόδοσης, σε βαθμό κακοποίησης, των πρωτότυπων κειμένων, στο συγκεκριμένο πόνημα παρατηρούμε, αντίθετα, μια προσεκτική αποτύπωση, προφανώς έπειτα από εκτενή μελέτη της ομηρικής αρχαιότητας, των αχαϊκών κτιρίων, των πλοίων, των αγώνων ανδρών, των ενδυμασιών κ.λπ.

Β) Από την άλλη, σκόπιμα επιδιώκονται αναχρονισμοί, εμβάλλοντας έτσι το παρόν, ακριβώς ώστε το έργο να έρθει πιο κοντά στο σημερινό αναγνώστη και να του προκαλέσει το ενδιαφέρον. Κατ’ αυτό τον τρόπο, αν και με κάποια επίστρωση χιούμορ, στο φόντο του αχαϊκού ανακτόρου μπορούμε να παρατηρήσουμε πισίνα ή και χώρο μασάζ, ενώ αλλού ο χορός των Αχαιών απεικονίζεται ως ποντιακός πυρρίχιος, κ.λπ.

Γ) Αν και το σύνολο του έργου απευθύνεται σε κάθε ηλικία αναγνωστών, διακρίνω μια προτίμηση για τους έφηβους αναγνώστες. Το κείμενο χωρίς να παραβιάζει το πρωτότυπο, όμως μάλλον υπερπροβάλλει την πατρική απουσία, θυμίζοντάς μας εδώ ότι οι σχέσεις πατέρα-γιου και οι «ελλείποντες» [1] πατέρες αποτελούν ουσιαστική θεματική του σύγχρονου μυθιστορήματος για εφήβους. Τόσο στον 1ο τόμο (που φέρει τον εύγλωττο τίτλο «Αναζητώντας τον πατέρα») με την έναρξη σχεδόν της ιστορίας, όσο και στον 6ο με το κλείσιμο, η σχέση πατέρα-γιου, αρχικά ως σχέση του Τηλέμαχου με τον Οδυσσέα και μετά του Οδυσσέα με τον Λαέρτη, αποκτά μια ξεχωριστή βαρύτητα.

Δ) Η Οδύσσεια ήταν λόγος προφορικός και ως τέτοιος γίνεται προσπάθεια να απεικονισθεί, το στοιχείο της προφορικότητας διατρέχει απαράβατα και τους έξι τόμους:

▪ Είτε δίνεται υπαινικτικά η προφορικότητα, με τις κάθε είδους και πολλαπλές ομηγύρεις ανθρώπων ή θεών που συζητούν, θυμίζοντας έτσι στο σημερινό αναγνώστη πόσο η ομηρική δημοκρατία εφαρμοζόταν με τις αποφάσεις –ύστερα από ανταλλαγή επιχειρημάτων– ακόμη και των πιο κακόβουλων, όπως οι μνηστήρες.

▪ Είτε, με τη χρήση των μπαλούνς και το σχετικό χρωματισμό, δηλώνεται η συζήτηση μεταξύ ατόμων που συνομιλούν, καθώς και των συναισθημάτων που εκείνη τη στιγμή τούς διακατέχουν.

▪ Είτε, σε περίπτωση που η μια αφήγηση εγκιβωτίζει μια παρελθούσα, αλλάζει το περίγραμμα των μπαλούνς, για να μεταφερθούν στον αναγνώστη τα χρονικά επίπεδα της εξιστόρησης των γεγονότων.

▪ Η εικόνα στα κόμικς, ούτως ή άλλως, έχει την αμεσότητα του στιγμιαίου, που συλλαμβάνει τις στιγμές των ανθρώπων ενώ συνομιλούν στο παρόν.

▪ Τέλος, τα πρόσωπα που συνδιαλέγονται, ακριβώς λόγω της έκτασης του λόγου τους, διαφοροποιούνται από τους χαρακτήρες ενός κόμικς. Οι ομηρικοί ήρωες των Αποστολίδη-Ακοκαλίδη ομιλούν εκτενέστερα, αναλύουν τη σκέψη τους, δικαιολογώντας έτσι απόλυτα το χαρακτηρισμό graphic novel (και όχι κόμικς) που προτιμήθηκε για τη σειρά. Πρόκειται ουσιαστικά για ήρωες μυθιστορήματος που χωρίς να έχουν χάσει την αρχική τους φύση –αυτή των φορέων του προφορικού λόγου που τόσο καλά συνταιριάζει με τα κόμικς– έχουν προσαποκτήσει το βάθος, τη σκέψη του σύγχρονου, μυθιστορηματικού ήρωα.

Ε) Η Οδύσσεια, όπως άλλωστε και η Οδύσσεια των Αποστολίδη-Ακοκαλίδη, μιλά για άνδρες και για το νόστο ανδρών, κυρίως του βασικού ήρωα. Ταυτόχρονα η αναζήτηση του πατέρα από τον Τηλέμαχο είναι μια πορεία δοκιμασιών και κατά μία έννοια ωρίμανσης άνδρα. Στο έργο αυτό ο ρόλος των γυναικών είναι περιθωριακός και περιφερειακός. Παρ’ όλα αυτά, μέσα στη σύγχρονη αυτή Οδύσσεια αναδεικνύονται κάποιες λεπτομέρειες που φέρνουν στο προσκήνιο την πλευρά των γυναικών, μάλιστα με μια σύγχρονη οπτική. Έτσι, στη «Νέκυια» (τόμος 4) ο Οδυσσέας συναντά νεκρές γυναίκες, που είναι είτε σύζυγοι είτε μητέρες των πολεμιστών στην Τροία. Τα λόγια των γυναικών, η θλιμμένη παρουσία τους προβάλλουν το βάρος της ψυχής τους για την απώλεια των αγαπημένων προσώπων που χάθηκαν στον πόλεμο και δεν ξαναγύρισαν. Αλλά και στο πορτρέτο της Ναυσικάς γίνεται προσπάθεια να φανεί η γυναικεία ψυχολογία: όταν η νεαρή κοπέλα ανακαλύπτει πως ο ναυαγός που έφτασε στον τόπο της είναι ο Οδυσσέας, ο οποίος εξακολουθεί να αγαπά τη γυναίκα του, αμέσως η έκφραση του προσώπου της αλλάζει. Στη θέση της χαράς μπαίνει η δυσφορία και η διάψευση των ελπίδων της. Και από τη μεριά της η Πηνελόπη, όταν πληροφορείται την εφτάχρονη παραμονή του Οδυσσέα στο νησί της Καλυψώς, ξινίζει τα μούτρα της, καθώς πρόδηλα αναρωτιέται –ως μια ζηλιάρα και προδομένη γυναίκα– για το είδος της σχέσης του άντρα της με τη νύμφη.

Οι κειμενικές παρεμβάσεις ωθούν την υπόθεση ώστε να είναι το σύνολο του έργου κλασικό, που όμως μπορεί επίσης να είναι και σύγχρονο. Η νεωτερικότητα του κειμένου υποστηρίζεται αρμονικά από την εικονογράφηση. Τα πρόσωπα των χαρακτήρων –όπως ήδη σχολιάσαμε για τη Ναυσικά και την Πηνελόπη– εξωτερικεύουν συναισθήματα. Οι ψυχολογικές καταστάσεις και κυρίως οι μεταστροφές της διάθεσής τους αποτυπώνονται εμφανώς στα πρόσωπά τους και, πρώτα από όλα, στο πρόσωπο του ίδιου του πρωταγωνιστή. Ειδικά στον 2ο τόμο, «Στο Νησί των Φαιάκων», ο Οδυσσέας εκδηλώνει μια ποικιλία συναισθημάτων με την ταυτόχρονη και σταδιακή αποκάλυψή του για το ποιος πραγματικά είναι.

Το σχέδιο του Ακοκαλίδη έχει χάσει αυτό το οξύ, βιαστικό, κάπως βίαιο περίγραμμα που είχαν οι μορφές του στις κωμωδίες του Αριστοφάνη, γίνεται εδώ πιο σταθερό και βέβαιο. Σίγουρα έτσι μεταφέρει στο θεατή την αίσθηση μιας μικρότερης έντασης, ακόμη και πιο περιορισμένης δράσης. Από την άλλη, όμως, του εφιστά την προσοχή σε αυτό που συντελείται στην ψυχή των ηρώων, την ποικιλία των συναισθημάτων τους, τις μεταβολές τους, τις αγωνίες τους και την άγνοιά τους για τα μελλούμενα. Αυτή η Οδύσσεια του 2012 δεν είναι μόνο ένα εικονογραφημένο έπος που αφορά κυρίως έργα και πάθη θνητών, αλλά αποτελεί και μια επισήμανση, μια υπενθύμιση προς τους σημερινούς αναγνώστες για το πόσο ο Όμηρος μέσα από τον τρόπο που χειρίζεται την ανθρώπινη ψυχολογία ήταν και παραμένει διαχρονικός.

Ομήρου Οδύσσεια (6 τόμοι)
Graphic Novel
διασκευή: Τάσος Αποστολίδης
εικονογράφηση: Γιώργος Ακοκαλίδης
Μεταίχμιο
48 σελ.
Τιμή τόμου € 8,80

[1] Ενν. οι απόντες πατέρες, αυτοί που δεν έχουν πεθάνει αλλά είναι μακρινοί ή και απρόσιτοι στους γιους τους.

Η Μένη Κανατσούλη είναι καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ.

Άλλα κείμενα:

• Katherine Rundell: «Τα παιδιά στις στέγες»
• «Για μια “κλασική” βιβλιοθήκη σύγχρονων βιβλίων για παιδιά» της Μένης Κανατσούλη
• Αλεξάνδρα Μητσιάλη: «Θα σε σώσω ό,τι κι αν γίνει»
• Εφτά παιδικά βιβλία της ΕΨΥΠΕ

Twitter