Μαρία Παπαγιάννη: «Το δέντρο το μονάχο»
Η Μαρία Παπαγιάννη έχει αποκτήσει πλέον το μαγικό κλειδί που της επιτρέπει να είναι πολίτης της παιδικής-εφηβικής λογοτεχνίας. Τα διαπιστευτήριά της: Βραβείο του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου και Βραβείο του περιοδικού Διαβάζω για το βιβλίο της Ως διά μαγείας, Βραβείο Διαβάζω και Κρατικό Βραβείο για Το δέντρο το μονάχο, αλλά και πλήθος άλλες δραστηριότητες –λιμπρέτα, διασκευές, μεταφράσεις– που παρουσιάστηκαν στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών τής δίνουν το δικαίωμα. Με Το δέντρο το μονάχο, αφήγημα με τη γοητεία του παραμυθιού, απευθύνεται σε εφήβους και ενηλίκους που δεν έχασαν την αναγνωστική τους αθωότητα.
Το δέντρο το μονάχο και μόνο ως τίτλος συμπαραδηλώνει γεγονότα, πράξεις και στάσεις που συναπαντούσε κανείς σε κάθε ελληνική ή όποια κλειστή κοινωνία, με την άγνοια και την προκατάληψη, με την απάνθρωπη μεταχείριση των ατόμων με ιδιαιτερότητα, με την προβολή της αυταρχικότητας του ψηλότερου ή μεγαλύτερου, με τον εκφοβισμό, την αυθάδεια, το προσωπικό συμφέρον. Ως αντίβαρο στα παραπάνω όμως, και για να μη γείρει η ζυγαριά μονόπλευρα, θα αντιπαραταχθούν τα αληθινά ηθικά στοιχεία που και αυτά υπάρχουν για να μπορεί να πορεύεται ο κόσμος.
Η Παπαγιάννη ακολουθεί την παραδοσιακή συνταγή, κατά το πρότυπο του παλιού γοητευτικού αφηγητή, με τις απαιτούμενες αποστάσεις, χωρίς λεκτικούς ακροβατισμούς, μοντερνιστικές εκφραστικές ακροβασίες, υπονοούμενα, υποδηλώσεις, πονηρά τρικ και τρικλοποδιές που φέρουν προσκόμματα στην αναγνωστική προσβασιμότητα.
Αντίθετα, μάλιστα, θα λέγαμε πως ρίχνει νοσταλγικό βλέμμα στα παλιά αφηγηματικά μας πρότυπα, για να φέρνει, ασύνειδα, στο προσκήνιο κάτι από τον αέρα συγγραφέων, όπως του Κοσμά Πολίτη π.χ., ιδιαιτέρως όταν τα «παιδιά» του χωριού μπαίνουν σε περιπέτειες, αν όχι ίδιες, αλλά κάπως ανάλογες με εκείνες των εφήβων της Ερόικα, ή μια κρυπτομνησία του Βιζυηνού, με τον παππού που ταξιδεύει με το νου του. Έτσι η συγγραφέας επαναφορτίζει χαμένες ή ξεχασμένες αξίες, όπως είναι η λεβεντιά, η ντομπροσύνη, η αξία του ατόμου, στηριγμένη στα ουσιαστικά και αφανή προσόντα του και όχι στην εμφάνισή του και στο μπόι του. Όχι πως και αυτά δεν είναι προαπαιτούμενα για έναν ήρωα, ανταποκρινόμενα και αναμενόμενα από τον αναγνώστη (οι ήρωες είθισται να προβάλλονται με εξέχουσα και κυρίαρχη την ομορφιά τους), αλλά συχνά στον κόσμο τον αληθινό, τα πραγματικά προσόντα μπορεί να κρύβονται σ’ ένα σώμα κι ένα πρόσωπο καθόλου κατάλληλο για πρωταγωνιστικό. Δεν είναι, άλλωστε, τυχαίο πως το παράδειγμα του Δαυίδ που «έφαγε» τον Γολιάθ εκεί στηρίζεται, για να μην πάω στο στρατηγό Μακρυγιάννη και στην υπερήφανη απάντησή του στον Δεριγνύ (όπου το θέμα προβάλλεται καθαρά και μόνο ως ποσοτικό και για άλλους λόγους, βέβαια), είμαστε λίγοι, «όλα τα θερία πολεμούν να μας φάνε και δεν μπορούνε· τρώνε από μας και μένει και μαγιά». Παράδειγμα που παραπέμπει σε μεταφυσικής τάξεως λογικές και στην ανάδειξη του «θαύματος» ως ηθικού αντίβαρου στην κοινωνική αδικία και ανορθοδοξία, στην ανισότητα των δυνάμεων και ό,τι θεωρούμε γενικώς, με αριστοτελικούς όρους, κάθαρση.
Το αφήγημα, κατανεμημένο σε είκοσι τρία κεφάλαια, διασκελίζει ευθύγραμμα το χρόνο, για να συναιρεθεί στο μέλλον εξομαλυμένο το ένοχο παρελθόν και το συνωμοτικό παρόν. Ήρωας διακριτός ο Σίμος, το πιο κοντό αγόρι της παρέας, δε σκύβει το κεφάλι στο ψηλότερο που θέλει την αρχηγία και την υποταγή των άλλων. Ο Σίμος όχι μόνο δεν υποτάσσεται αλλά και δε φοβάται, με αποτέλεσμα να φέρει στο φως παλιές αδικίες και προκαταλήψεις, διορθώνοντας τα στραβά του μικρόκοσμού του. Από την άλλη όχθη της ιστορίας, είναι η Βιολέτα, που και αυτή βιώνει την αδικία, μέσα στην οικογένεια αρχικά, και στην κοινωνία στη συνέχεια. Βιολέτα, Σίμος και χορός ανήλικων και ενήλικων ηρώων, στα περιορισμένα σύνορα της παλιάς κλειστής κοινωνίας που έχει ανάγκη τον αποδιοπομπαίο τράγο της, θα ξηλώσουν τον ιστό της αδικίας και θα αποκαταστήσουν τα αδικημένα μέλη. Το ερώτημα, τι έγιναν τα χαμένα τάματα από την εκκλησία, θα βρει τη λύση του. Η Παπαγιάννη, αφηγήτρια σπλαχνική, δε θα εστιάσει στο αρρωστημένο παρά μόνο για να το αποκαθηλώσει. Φυσικά δε θα ξεχάσει να μνημονεύσει όλα τα σύνεργα της αφηγηματικής τέχνης, μύθους, θρύλους, δοξασίες, ιδέες, ήθη, έθιμα, περιποιώντας τιμή στο παραδοσιακό μυθιστόρημα, αλλά και στην ποιητική ελληνική παράδοση.
Αξίζει να μνημονεύσει κανείς τα ονόματα των ηρώων της τα οποία μεταφέρουν κάτι από την πατίνα της εποχής τους. Η Βιολέτα, η Οντίν, η Δέσποινα, η Φώτω, η Αγγέλα, ο Σίμος, ο Μάρκος, ο Μάνης, ο Νικόλας, ο Βρεττός. Η πρώτη, μάλιστα, παραπέμπει κατευθείαν στην Τραβιάτα για την οποία υπάρχει και εκτενής αναφορά. Κι ακόμα αξίζει να σχολιαστεί η ποιητικότητα των τίτλων των επιμέρους ενοτήτων, οι οποίοι δίνουν την εντύπωση πως αυτονομούμενοι θα μπορούσαν να συνθέσουν ποίημα. Συγκεκριμένα, οι τίτλοι «Βιόλα της θάλασσας», «Αντίο, όνειρα παλιά» (addio del passato), «Μια ιστορία που αρνείται να ειπωθεί», «Nυχτερινή περιπολία» (τίτλος έργου του Ρέμπραντ), «Αν βρέξουν τα δάκρυα το χώμα», «Μαύρα κουρσάρικα πανιά», «Στη σκιά των καραβιών». Και για της ποιητικότητας το αληθές: Εκείνοι που δεν αγαπήθηκαν ήταν εκείνοι που ήρθαν από τη θάλασσα με τα καράβια τους στην πλάτη… Πέρα στο δρόμο για τη θάλασσα είδανε το δέντρο το μονάχο ν’ αναβοσβήνει σαν φάρος. Στα κλαδιά του γυάλιζαν ασημένια φεγγάρια, σινιάλα στα πουλιά, σημαίες στ’ απλωμένα κατάρτια… Κανείς ποτέ δεν είδε τόσα καράβια ν’ αρμενίζουνε πάνω στα κλαδιά των δέντρων. Κι η θάλασσα θα τα ζήλευε.
Το δέντρο το μονάχο
Μαρία Παπαγιάννη
Πατάκης
176 σελ.
Τιμή € 9,13
