Η ιστορική μονογραφία της Ελένης Σταμπόγλη Σχολάρχης στην Αίγινα. Παναγής Ν. Ηρειώτης, 1854-1930, μια συνέκδοση του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Αίγινας με τις εκδόσεις Καλειδοσκόπιο, υπήρξε για πολλούς λόγους ένα πολύ σημαντικό εκδοτικό γεγονός. Η μελέτη αυτού του βιβλίου καταδεικνύει με υποδειγματικό τρόπο πως μέσα από το αρχείο που κάποτε συγκέντρωσε ένας άνθρωπος ο ιστορικός μπορεί να συγκολλήσει τα σπαράγματα του παρελθόντος και, συναρτώντας τα με άλλα τεκμήρια, να συνθέσει την ιστορία ενός τόπου και να φωτίζει μια ιστορική περίοδο.

Η μελέτη αυτού του βιβλίου καταδεικνύει με υποδειγματικό τρόπο πως μέσα από το αρχείο που κάποτε συγκέντρωσε ένας άνθρωπος ο ιστορικός μπορεί να συγκολλήσει τα σπαράγματα του παρελθόντος και, συναρτώντας τα με άλλα τεκμήρια, να συνθέσει την ιστορία ενός τόπου και να φωτίζει μια ιστορική περίοδο.

Η εν λόγω έκδοση αποτελείται από εννιά κεφάλαια με αρκετά υποκεφάλαια έκαστο, και μέσα σε 188 σελίδες διατρέχει μεγάλο μέρος του 19ου αι. και των κρίσιμων πρώτων δεκαετιών του 20ού αι., με επίκεντρο την Αίγινα με τους ανθρώπους της και πρωταγωνιστή τον Σχολάρχη Παναγή Ηρειώτη...

Εάν θα πρέπει να επιλέξει κανείς υποχρεωτικά μόνον μία αρετή του βιβλίου, αυτή είναι η άνεσή του να μεταβαίνει από το ειδικό στο γενικό με μια εξαιρετική αμεσότητα, χωρίς να κουράζει και χωρίς να λειτουργεί το ένα σε βάρος του άλλου. Η βασική μέριμνα της Ελένης Σταμπόγλη είναι να μας μεταφέρει με καθαρά επιστημονική προσέγγιση στο κλίμα της εποχής, παραθέτοντας δεκάδες αποσπάσματα γραπτών τεκμηρίων και παρουσιάζοντας εκατοντάδες φωτογραφίες από έγγραφα, ενδεικτικά, απολυτήρια, επιστολές, αλλά και από τοπία και πρόσωπα, όλα αυτά σε έναν διαρκή και αρμονικό διάλογο με το καθαυτό κείμενο.

Πέρα όμως από την αμεσότητα των τεκμηρίων, ο Σχολάρχης στην Αίγινα, με εύληπτο, ρέοντα και σαφή λόγο, χωρίς εμμονή σε σχολαστικότητες, προεκτείνει τη σκέψη μας σε πολλούς άλλους Δασκάλους και τοπικούς λογίους της ελληνικής επαρχίας που έδρασαν τότε και που δεν είχαν την τύχη να αναδυθούν από τη λήθη, όπως έγινε με τον Παναγή Ηρειώτη. Γιατί, θα μπορούσε κανείς να συγκρίνει τη διαδρομή του, τόσο σε κυριολεκτικό όσο και σε ιδεολογικό επίπεδο, με αντίστοιχες διαδρομές πολλών άλλων Ελλήνων εκείνης της εποχής, της γενιάς δηλαδή που, σε μεγάλο βαθμό, έθεσε τις βάσεις πάνω στις οποίες ανέτειλε η Ελλάδα του 20ού αι.

Τα κεφάλαια του βιβλίου ακολουθούν ως μια νοητή γραμμή τη ζωή του Ηρειώτη από την Αίγινα στην Αθήνα, στη Γερμανία, και πίσω πάλι στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Μια γοητευτική αφήγηση παρακολουθεί την οικογένεια Ηρειώτη, την Αίγινα εκείνης της περιόδου, τα μαθητικά χρόνια του Παναγή (1862-1874) και την εκπαίδευση που παρεχόταν στα ελληνικά σχολεία, το Πανεπιστήμιο Αθηνών (1874-1878), και τη θέση που κατείχε το Πανεπιστήμιο στην ελληνική κοινωνία εκείνη την περίοδο, τον αγώνα του Π.Η. για επαγγελματική αποκατάσταση και την εγκατάστασή του τελικά στην Αίγινα. Μετά από μια περιεκτική εισαγωγή για την κατάσταση της μέσης εκπαίδευσης στα τέλη του 19ου αι., που εστιάζει στο «Ελληνικό Σχολείο» ή «Σχολαρχείο» και στις νέες προοδευτικές ιδέες που τότε γεννιούνται, μας «συστήνεται» το Ελληνικό Σχολείο Αιγίνης, ένα από τα παλαιότερα σχολεία του νεοελληνικού κράτους. Κι εδώ η παράθεση των τεκμηρίων είναι αποκαλυπτική. Σε μια φράση από την έκθεση για την κατάσταση του σχολείου στα 1877 διαβάζουμε: «...ανάγκη εστί η των παραθύρων επισκευή και η διάα διόπτρων επιθύρωσις, ίνα μη των ανέμων τα βίαια ρεύματα προσβάλλουν την υγείαν των μαθητών...». Το παραπάνω απόσπασμα, με σχεδόν φωτογραφική αμεσότητα, εκτός από τις τραγικές εκπαιδευτικές συνθήκες, μας υπενθυμίζει και το γλωσσικό ζήτημα, ένα θέμα που ταλάνισε τα ελληνικά σχολεία και που διατυπώνεται –άμεσα ή έμμεσα– σε όλο σχεδόν το βιβλίο.

Μια σειρά από ερωτήματα βοηθούν τον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη μεθοδολογία της Ε.Σ. αλλά και τον προβληματισμό της: Μιλώντας για τις επαγγελματικές επιδιώξεις του Π.Η., η συγγραφέας θέτει το καίριο ερώτημα: «...κατά πόσον επιδίωξε την ένταξή του στο διδακτικό προσωπικό του Πανεπιστημίου Αθηνών, αν ναι, γιατί δεν το πέτυχε, αν όχι, ποιοι ήταν οι λόγοι που τον έκαναν να επιλέξει μια σταδιοδρομία στη μέση εκπαίδευση και, τέλος, τι επιπτώσεις είχε αυτή η επιλογή στα επιστημονικά του ενδιαφέροντα».

Όμως η συγγραφέας, πέρα από την αναβίωση μιας εποχής, την παράθεση πλήθους τεκμηρίων και μαρτυριών και το ξεδίπλωμα ενός σκεπτικού, επιδιώκει να ανασυστήσει και τους κεντρικούς χαρακτήρες της ιστορίας της, με μια ενσυναίσθηση που προσδίδει μια επιπλέον διάσταση στην αφήγηση: «...Φαντάζεται κανείς το νεαρό ζευγάρι να συζητά στο πλοίο τα σχέδιά του για το μέλλον σ’ αυτόν τον διεσταλμένο χρόνο που χαρίζει ένα ταξίδι όταν έχει κανείς αναχωρήσει από το παλιό αλλά δεν έχει συναντήσει το καινούργιο...» (σελ. 83).

Ο Ηρειώτης κατάφερε, από την Αίγινα, να αναπτύξει ένα πλέγμα επαφών με άλλους λόγιους και πανεπιστημιακούς της εποχής του. Στο υποκεφάλαιο «Ένας τοπικός λόγιος» διαβάζουμε για τον πνευματικό του κύκλο και τα ενδιαφέροντά του, ενώ δημοσιεύονται επιστολές από τους Δ. Καμπούρογλου, Σ. Δημητράκο, Στίλπωνα Κυριακίδη, Νικόλαο Πολίτη, του γλωσολόγου Albert Trhumb και άλλων. Έχει ενδιαφέρον αυτός ο κύκλος λογίων που δρα εκτός των τειχών του Πανεπιστημίου και παράγει νέα γνώση σε γνωστικά πεδία που αναδύονται εκείνη την εποχή, όπως η Λαογραφία και η Αρχαιολογία.

Εάν θα πρέπει να επιλέξει κανείς υποχρεωτικά μόνον μία αρετή του βιβλίου, αυτή είναι η άνεσή του να μεταβαίνει από το ειδικό στο γενικό με μια εξαιρετική αμεσότητα, χωρίς να κουράζει και χωρίς να λειτουργεί το ένα σε βάρος του άλλου.

Στο ένατο κεφάλαιο του βιβλίου «Μία καινούργια Ελλάς...», φράση παρμένη από άρθρο του Θ. Συναδινού στην εφ. «Ακρόπολις», διαβάζουμε εν είδει επιλόγου μια ευσύνοπτη αλλά διεισδυτική ματιά στη νέα Ελλάδα που διαμορφώνεται και στη θέση της Αίγινας μέσα σ’ αυτήν. Είναι η Ελλάδα που κληροδοτεί η γενιά του Ηρειώτη, ο οποίος φεύγει από τη ζωή το 1930.

Δεν ξέρω εάν η πρόθεση της Ελένης Σταμπόγλη ήταν απλώς «...να βγει [ο Ηρειώτης] από το ημίφως και οι Αιγινήτες να γνωρίσουν έναν συντοπίτη τους που αγάπησε τον τόπο και τα παιδιά του», όπως με σεμνότητα γράφει στην τελευταία φράση, αλλά το βιβλίο της έχει επιτύχει κάτι πολύ περισσότερο: όχι μόνον να γνωρίσουμε έναν σημαντικό τοπικό λόγιο στο μεταίχμιο δυο αιώνων, αλλά και να ενώσουμε τις ψηφίδες ενός μωσαϊκού που αναβιώνει μια ολόκληρη εποχή και απεικονίζει ένα νησί με τόσο ιδιαίτερη ταυτότητα, άρρηκτα συνδεδεμένο με την Ιστορία της νεότερης Ελλάδας.

Σχολάρχης στην Αίγινα
Παναγής Ν. Ηρειώτης, 1854-1930
Ελένη Σταμπόγλη
Καλειδοσκόπιο, 2015
188 σελ.
ISBN 978-960-471-101-7
Τιμή: €18,00

Twitter