Γιάννης Μπεράτης: «Ο μαύρος φάκελος»
Ο Γιάννης Μπεράτης (1904- 1968) ανήκει στους πεζογράφους της γενιάς του τριάντα. Γεννήθηκε και πέθανε στην Αθήνα. Εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα, στην πρεσβεία της Σόφιας, στο Υπουργείο Τύπου, επόπτης σε λατομείο στη Νάξο, μεταφραστής σε εκδοτικούς οίκους, δημοσιογράφος σε περιοδικά. Υπηρέτησε στον πόλεμο του 1940-41 ως εθελοντής και ως αντάρτης στην Κατοχή. Έργα του είναι το Πλατύ ποτάμι που τιμήθηκε με το Α΄ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, το περίφημο Οδοιπορικό του ’43 (1946), η Διασπορά (1930), ο Στρόβιλος (1961) που τιμήθηκε με Β΄ Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος, μια βιογραφία του Μποντλέρ με τον τίτλο Αυτοτιμωρούμενος (1935), οι Στιγμές και το Ένας σωσίας, όπου συγκέντρωσε σκέψεις και ιδέες.
Προχωρώντας πλέον στα ενδότερα του τόμου, ο αναγνώστης βρίσκεται τετ α τετ με τον συγγραφέα. Σε όλες τις καταγραφές αισθάνεται σχεδόν την ανάσα του, γίνεται μάρτυρας των δρωμένων που εκείνος καταγράφει, βλέπει μέσα από τα μάτια του τη ζωή που φεύγει.
Το σημαντικότατο αντιπολεμικό έργο του, Το πλατύ ποτάμι, θεωρήθηκε ανάλογο με το Ουδέν νεώτερον από το δυτικό μέτωπο του Έριχ Μαρία Ρεμάρκ ή τους Ξύλινους σταυρούς του Ρολάν Ντοργκελέ. Τέτοιο πλατύ και βαθύ ποτάμι είναι και ο Μαύρος Φάκελος, ένα ημερολόγιο που καλύπτει τριάντα χρόνια της ζωής του λογοτέχνη μέσα στην ατμόσφαιρα του αθηναϊκού περίγυρου, χρόνια ταραγμένα που η συγγραφική αγωνία προσπαθεί να καταγράψει σκέψεις, σημειώσεις, ιδέες, στοχασμούς για τη ζωή και την τέχνη, για να μη λησμονηθούν.
Στις καταγραφές του είναι φανερό ότι τον απασχολούν οι αλλαγές που ακολουθούν η μια την άλλη, χωρίς να προλάβει ο συγγραφέας να τις κατανοήσει, όπως τον απασχολούν τα πολιτικά γεγονότα, οι ανθρώπινες συμπεριφορές, η κατάρρευση της υγείας του –σωματικής, πνευματικής και ψυχικής– και τα συναισθήματα του φόβου μπροστά στο θάνατο. Έτσι, η συγγραφή γίνεται καταφυγή και αντίβαρο στο αντίπαλο δέος των ποικίλων απωλειών. Όπως γράφει στην εισαγωγή της και η καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας και επιμελήτρια του τόμου, Έρη Σταυροπούλου, «δεν είναι τολμηρό να μιλήσουμε για “εξάρτηση” του δημιουργού Μπεράτη από την ημερολογιακή γραφή, αφού μέσα από το ημερολόγιό του μοιάζει να “επιβεβαιώνει” τόσο την ανθρώπινη όσο και τη συγγραφική παρουσία του». Όσο για το χρώμα του Φακέλου, «δεν ξέρω [...] αν ο Μαύρος Φάκελος είναι πια τόσο “μαύρος” [...] αντιλαμβανόμαστε ότι το μαύρο χρώμα αντιστοιχούσε και στη διάθεση του δημιουργού του, αλλά και στο είδος των πληροφοριών που υπήρχαν σ’ αυτόν».
Από το υλικό αυτό έχουν δημοσιευτεί αποσπάσματα, με διάφορες αφορμές, σε περιοδικά από τον Γ.Π. Σαββίδη, τη Γεωργία Φαρίνου-Μαλαματάρη, τον Κώστα Γουλιάμο και την επιμελήτρια του παρόντος τόμου Έρη Σταυροπούλου.
Η Σταυροπούλου διακρίνει τετραπλή σχέση των εγγραφών με το χρόνο: α) ο συγγραφέας σημειώνει σκέψεις την ίδια στιγμή που δημιουργούνται, β) σημειώνει σχόλια με μικρή χρονική απόσταση, γ) σε ελάχιστες περιπτώσεις υπάρχει μεγάλη χρονική απόσταση και δ) η χρονολογία αφορά τη στιγμή της καταγραφής, ενώ το περιεχόμενο ανήκει σε ανεξάρτητη στιγμή. Οι θεματικοί άξονες των εγγραφών είναι τρεις, συνδεδεμένοι άρρηκτα μεταξύ τους. Ο πρώτος αφορά τον αδιάκοπο προβληματισμό του Μπεράτη για τη δημιουργία του ίδιου του έργου, για το οποίο διαρκώς αμφέβαλλε. Τον απασχολούσε ιδιαιτέρως η «σύνθεση» και η «αρχιτεκτόνηση» του έργου, χωρίς να διευκρινίζει πώς εννοεί αυτές τις δύο έννοιες. Έδινε ιδιαίτερη σημασία στη συνοχή, στην απόρριψη του περιττού (πράγμα που αποξήραινε την αφήγηση και ο ίδιος το ήξερε), στην αρχιτεκτονική και μουσική οργάνωση, σαν να ήθελε να «μιμηθεί» μια μουσική σύνθεση, μοτίβα και παραλλαγές. Στους δασκάλους του αναφέρει τον «Δοστογέφσκυ», ο οποίος του δίδαξε ότι κάθε τύπος πρέπει να έχει τον δικό του τόνο και τρόπο του ομιλείν, τον Χάμσουν που του έμαθε τον πλάγιο λόγο του τρίτου προσώπου και τον Πιραντέλο που του έμαθε το «σπάσιμο της φράσης με τις παρεμβολές και τις παρενθέσεις».
Στις προτιμήσεις του πάντα έχει τον Ντοστογιέφσκι και τον Καβάφη. Έχει διαβάσει έξι φορές τους Αδελφούς Καραμαζόφ και νομίζει ότι ο δικός του τρόπος γραφής είναι αυτός του Καβάφη. Θαυμάζει τον Σεφέρη, τον Πόε, τον Μποντλέρ, κάνει παρατηρήσεις πάνω σε πολλούς άλλους Νεοέλληνες λογοτέχνες, από τους ξένους αναφέρει τον Σταντάλ και τον Ντάντε, σχολιάζει το μοντερνισμό, τον υπερρεαλισμό και την αφηρημένη τέχνη, αλλά η οπτική του είναι περισσότερο πολιτική παρά καλλιτεχνική.
Ο δεύτερος άξονας περιστρέφεται γύρω από την προσωπική του ζωή και την υγεία του. Μιλά με ειλικρίνεια για τις ψυχικές του διακυμάνσεις, αισθάνεται μέσα του ότι μάχονται δύο άνθρωποι που «ο καθένας θεωρεί τον άλλο γελοίο», παραπέμποντας σε όλους τους «γελοίους» που συνάντησε στα έργα του Ντοστογιέφσκι. Αισθάνεται πόνο από το θάνατο της αγαπημένης του Νίτσας, γνωρίζει την πολύ νεότερή του Άννα, προβληματίζεται από τη διαφορά της ηλικίας και τη σωματική του αδυναμία, μιλά για τις πολιτικές του απόψεις. Ο τρίτος άξονας περιλαμβάνει τις αναφορές στα εξωτερικά γεγονότα. Τέτοια είναι τα μεγάλα δημόσια γεγονότα, από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ως τη Δικτατορία του 1967.
Στους δασκάλους του αναφέρει τον «Δοστογέφσκυ», ο οποίος του δίδαξε ότι κάθε τύπος πρέπει να έχει τον δικό του τόνο και τρόπο του ομιλείν, τον Χάμσουν που του έμαθε τον πλάγιο λόγο του τρίτου προσώπου και τον Πιραντέλο που του έμαθε το «σπάσιμο της φράσης με τις παρεμβολές και τις παρενθέσεις».
Όμως η επιδεινούμενη διαρκώς κατάσταση της υγείας του τον κλείνει συν τω χρόνω στον εαυτό του. Ο εξωτερικός κόσμος περιορίζεται σε ό,τι παρακολουθεί από το παράθυρό του. Γενικά οι καταγραφές του Μαύρου Φακέλου λειτουργούν ως ντοκουμέντο μιας άλλης εποχής, αλλά και μιας προσωπικότητας μεμονωμένης που, όπως γράφει η Σταυροπούλου «χωρίς να είναι μικρή, υπολείπεται μπροστά στην αξία του διαλόγου του με τη σύγχρονη εποχή».
Ως προς τα θέματα, υπάρχει μεγάλη ποικιλία: ελληνική και ξένη λογοτεχνία, μουσική, θέατρο και κινηματογράφος, προσωπική ζωή, πολιτική και καθημερινή ζωή. Ο Μπεράτης είχε εμπιστευθεί τον Φάκελο στον Γ.Π. Σαββίδη, «γνωστό για τον καίριο αλλά λιτό σχολιασμό του», τελικά τον επιμελήθηκε η Σταυροπούλου, τηρώντας την υποδειγματική γραμμή εκείνου, για να μη βαρύνει το κείμενο «με πληθώρα σχολίων».
Προχωρώντας πλέον στα ενδότερα του τόμου, ο αναγνώστης βρίσκεται τετ α τετ με τον συγγραφέα. Σε όλες τις καταγραφές αισθάνεται σχεδόν την ανάσα του, γίνεται μάρτυρας των δρωμένων που εκείνος καταγράφει, βλέπει μέσα από τα μάτια του τη ζωή που φεύγει. Βεβαίως πέρα από τα πολιτικά και κοινωνικά θέματα, αγγίζουν ιδιαιτέρως τα αφορώντα το διαρκώς φθίνον σαρκίο που όμως αντιστέκεται τραγικά: «Ζω (τώρα πια) όχι περιμένοντας να πεθάνω [...] αλλά ζω για να ζήσω, έστω κι αν “ζωή» είναι μια ακίνητη ανατένιση... Δηλαδή αρκούμαι. Αρκούμαι στο “δώρο” που χαρίστηκε, σα νησίδα, ανάμεσα στις δυο αιωνιότητες ή σε δυο ΜΗΔΕΝ. Και τότε νιώθω τα λόγια του Κυρίλωφ: “It’s all good. I discovered it all of a sudden”.
Ο Μαύρος Φάκελος
Γιάννης Μπεράτης
Επιμέλεια Έρη Σταυροπούλου
Ερμής
514 σελ.
ISBN 978-960-320-233-2
Τιμή: €19,08
