Συλλογικό έργο: «Η τρέλα και το παράλογο στην ελληνική λογοτεχνία»
Ο όρος «τρέλα» είναι ευρύς και πολύμορφος. Περιλαμβάνει μια πολύ μεγάλη γκάμα ψυχικών ασθενειών με ποικίλες διαφοροποιήσεις. Ο Ευάγγελος Η. Παππάς, ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, που υπογράφει την εισαγωγή του βιβλίου, λόγω ειδικότητας έχει προσωπική εμπειρία για κάθε περίπτωση απόκλισης από αυτό που ονομάζουμε κανονικό, φυσιολογικό και αναμενόμενο, και αφορά τη συμπεριφορά, τον λόγο και τη σκέψη. Οι περιπτώσεις που απαντούν στα λογοτεχνικά κείμενα, συχνά αντλημένες από την καθημερινή ζωή, αποτελούν την αντανάκλασή της.
Στο βιβλίο με τον τίτλο Η τρέλα και το παράλογο στην ελληνική λογοτεχνία: Από τον Σολωμό μέχρι τις μέρες μας, ο ανθολόγος και επιμελητής του, Γιάννης Η. Παππάς, επεξεργάζεται φαινόμενα «τρέλας», της οποίας οι εκφάνσεις μπορεί να προκαλούν «δέος, φόβο, ιλαρότητα» και να εκδηλώνονται με τρόπο «παράδοξο» ή «γελοίο» και γι’ αυτόν τον λόγο, άλλωστε, στις κλειστές κοινωνίες ο «τρελός» αντιμετωπιζόταν ως αποδέκτης πειραγμάτων, συχνά χονδροειδών και επικίνδυνων, με σκοπό τη διασκέδαση των παρευρισκομένων.
Η επιστημονικά επικρατούσα ορολογία της «τρέλας» στην ψυχιατρική είναι «ψύχωση» και παλαιότερα «παραφροσύνη». Ο πρώτος όρος σχετίζεται με την ψυχή και ο δεύτερος με τον νου –τις φρένες– που ισοδυναμεί με τη λογική. Η φράση «έχει σώας τας φρένας» σηματοδοτεί την αναμενόμενη, προβλεπόμενη συμπεριφορά.
Ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής στην εμπεριστατωμένη Εισαγωγή του παραθέτει όλες τις περιπτώσεις, οι οποίες συμπεριλαμβάνονται και ορολογικά διαφοροποιούνται μέσα στη μεγάλη ομπρέλα του όρου «ψύχωση». Η σχιζοφρένεια, για παράδειγμα, η παράνοια, οι μανιοκαταθλιπτικές ή συναισθηματικές διαταραχές είναι εκδοχές της. Το κύριο χαρακτηριστικό τους είναι η «εξωπραγματική αντίληψη του κόσμου». Συχνά ο πάσχων κλείνεται στον εαυτό του και τον παραμελεί, έχει τάσεις απομονωτισμού, είναι επιθετικός, φέρνει αντιρρήσεις σε ό,τι του λένε, δεν πείθεται όσο και αν ο συνομιλητής επιχειρηματολογεί πειστικά, νομίζει πως όλοι τον καταδιώκουν, τον κοροϊδεύουν, έχει ψευδαισθήσεις.
Μπρύγκελ, Ο πόλεμος του καρναβαλιού με τη σαρακοστή (Carnival and lend)
Συχνά ο κόσμος ονομάζει «τρελό» ακόμα και αυτόν που είναι ιδιαίτερα αγχώδης, παρορμητικός, απροσάρμοστος, ιδιόρρυθμος. Γενικά κάθε άνθρωπος με αποκλίνουσα συμπεριφορά εισπράττει από τον περίγυρό του την ταμπέλα του τρελού. Στη συνέχεια, ο συγγραφέας ανατρέχει στην Αρχαία Ελλάδα και μας πληροφορεί ότι ο Ιπποκράτης απέδιδε την ψυχική ασθένεια στη «διαντίδραση των τεσσάρων σωματικών χυμών –αίμα, μαύρη χολή, κίτρινη χολή και φλέγμα– που προέρχονται από τις τέσσερις βασικές ιδιότητες της φύσης – θερμότητα, ψύχος, υγρασία, ξηρασία». Παρά την απλοϊκότητά της, η ερμηνεία δείχνει ότι η ψυχική ασθένεια αποδίδεται σε δυσλειτουργίες του οργανισμού και κυρίως του εγκεφάλου και όχι σε έξωθεν αιτίες και δη μεταφυσικές, θεϊκές, δαιμονικές, μαγικές, στις οποίες απέδιδαν οι άνθρωποι την τρέλα, λόγω αδυναμίας αντιμετώπισης του φαινομένου, με συνακόλουθη την απάνθρωπα επιχειρούμενη θεραπεία, όπως ήταν ο αποκλεισμός του ασθενούς, η βία, η κακομεταχείριση, η κοροϊδία.
Η στροφή στην αντιμετώπιση άρχισε από την Αγγλία, όπου οι ασθενείς φιλοξενούνταν σε κλινικές και ιδρύματα ειδικά για ψυχικές ασθένειες. Στην Ελλάδα, πέραν του εγκλεισμού στο οικογενειακό περιβάλλον, είναι γνωστό ότι οι έχοντες πάσχοντα στην οικογένεια τον μετέφεραν στην εκκλησία ή στο μοναστήρι για εξορκισμό. Το πρώτο ψυχιατρείο-άσυλο ιδρύθηκε από τους Άγγλους στην Κέρκυρα. Αργότερα το Δρομοκαΐτειο. Γνωστό, δυστυχώς, για τις κακές συνθήκες αντιμετώπισης των ασθενών, έγινε το Ψυχιατρείο Λέρου, το οποίο πλέον, μεταρρυθμισμένο, αποσυμφορήθηκε από το πλήθος των ασθενών και οι απομείναντες αντιμετωπίστηκαν με άλλους, ανθρωπινούς τρόπους.
Η εμπειρία του Παππά από δύο οικοτροφεία στην Κόνιτσα και στην Άρτα έδωσε το έναυσμα για μια περαιτέρω έρευνα του πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν την «τρέλα». Η περιήγηση στη νέα ελληνική λογοτεχνία έδωσε δείγματα της νοοτροπίας και του φόβου των υγιών. Τα λογοτεχνικά αποσπάσματα δείχνουν πώς οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν το πρόβλημα προϊόντος του χρόνου και πόσο η πρόοδος της επιστήμης και η σωστή ενημέρωση αλλάζει νοοτροπίες και συμπεριφορές.
Στη συνέχεια, διαβάζουμε μια ιστορική αναδρομή σε βιβλία και κείμενα επιφανών, Ελλήνων και ξένων, συγγραφέων. Οι παρατηρήσεις και τα σχόλια που αφορούν την αρχαία τραγωδία (η τρέλα του ήρωα επέρχεται με θεϊκή παρέμβαση), εδράζονται στις Βάκχες του Ευριπίδη και στον Αίαντα του Σοφοκλή, αλλά ας προσθέσουμε και το χαρακτηριστικό παράδειγμα του Ορέστη, του Ευριπίδη, επίσης, που και αυτό στη θεϊκή παρέμβαση ανήκει. Στην αρχή του 16ου αιώνα, λέει ο Παππάς, ιδρύονται τα πρώτα νοσοκομεία και αρχίζει ο μεγάλος εγκλεισμός. Στις λογοτεχνικές αναφορές του ανήκει ο Σεμπάστιαν Μπραντ με το «Πλοίο των τρελών», μια αλληγορία του «διεφθαρμένου μεσαιωνικού κλήρου». Το Μωρίας Εγκώμιον του Εράσμου σχολιάζει επίσης «θεολόγους, καλογέρους, μοναχούς» και γενικώς τη «βλακεία της ανθρώπινης φύσης». Στον Σαίξπηρ έχουμε πολλά παραδείγματα, μεταξύ των οποίων ο Άμλετ, ο τρελός του βασιλιά, ο Ληρ, η Λαίδη Μάκβεθ, όπου όμως ο τρελός λέει αλήθειες. Ακολουθούν τα παραδείγματα του Ντοστογέφσκι και της Βιρτζίνια Γουλφ.
Στα παραδείγματα από την ελληνική λογοτεχνία, η τρέλα της κόρης στον Βικέλα και στον Εφταλιώτη είναι ερωτική και οφείλεται στην απώλεια του αγαπημένου της. Το ίδιο και στο διήγημα του Βιζυηνού. Στον Παπαδιαμάντη, η «Στρίγλα μάνα» και η όλη οικογενειακή κατάσταση έχει τρελάνει τον άκακο γιο της, αλλά και μια άλλη «στρίγλα» μάνα έχει επιδράσει ώστε να «ψηλώσει ο νους» της κόρης της «Χαδούλας» ή «Φόνισσας». Στο διήγημα του Καμπούρογλου, «Ο τρελός της Αθήνας» αυτοχρίζεται βασιλιάς με υπηκόους σκύλους και γάτες, αλλά ας θυμίσουμε εδώ τον περίφημο πίνακα του Μπρύγκελ Ο πόλεμος του καρναβαλιού με τη σαρακοστή (Carnival and lend), όπου συμβαίνει το ίδιο. Να προσθέσουμε ότι οι ανθολογούμενοι λογοτέχνες Γεώργιος Βιζυηνός και Ρώμος Φιλύρας είχαν συνείδηση του τι υφίστανται χωρίς να είναι «τρελοί». Ακολουθεί μακρύς κατάλογος λογοτεχνών ακόμα, με τελευταίον τη τάξει, λόγω ηλικίας, τον Μάκη Τσίτα και λόγω χρόνου έκδοσης (2013) του βραβευμένου μυθιστορήματός του, Μάρτυς μου ο Θεός, όπου ο δικός του τρελός μέσα στο παραλήρημά του αναποδογυρίζει τον κόσμο, λέγοντας πικρές αλήθειες για τη σύγχρονη κοινωνία μας και όλους τους θεσμούς της. Κύριος εκπρόσωπος της «τρέλας» του ο πρώην εργοδότης του, ο Εξαποδώ, που του «έκανε τη ζωή πατίνι» και του οποίου η «τρέλα και η διαστροφή ήταν κληρονομικά, τα κουβαλούσε όλο του το σόι…»
Από τον ποιητικό χώρο ο Παππάς αντλεί τα παραδείγματά του από τον Σολωμό, του οποίου η «τρελή μάνα» ψάχνει για τα χαμένα της παιδιά. Ακολουθεί και εδώ μακρύς κατάλογος ποιητών. Για λόγους οικονομίας χώρου θα αναφέρω μόνο την Τασούλα Καραγεωργίου από τους νεότερους, η οποία στο ποίημά της «Το μόνον της ζωής του ταξείδιον», όπως πασιδήλως λέει ο τίτλος, αναφέρεται στον Βιζυηνό: «Ο ποιητής Βιζυηνός/ απέθανε τρελός/ σε θάλαμο/ του δημοσίου ψυχιατρείου./ Κανένας δεν τον πίστεψε/ όταν έλεγε/ πως ήταν ιδιοκτήτης ενός πλούσιου/ εν Θράκη μεταλλείου./ Όμως ο ποιητής Βιζυηνός/ ήταν απλώς σεμνός·/ έλεγε μόνον για το μεταλλείο/ αυτός/ που πρώτος ανακάλυψε τη θάλασσα».
Θάλασσα βαθιά και ανεξερεύνητη η ψυχή του ανθρώπου και κανείς δεν θα μπορέσει να την εξαντλήσει, κατά τη ρήση του Γιώργου Σεφέρη, και άβυσσος και ό,τι άλλο θα μπορούσε να αποτελέσει το λογοτεχνικό της ανάλογο, η ψυχή και ο νους παραμένει ένα μυστήριο για το τι και πώς στραβώνει κάτι και βγάζει τον άνθρωπο στο περιθώριο της ζωής.
Ο επιμελητής και ανθολόγος του τόμου, Γιάννης Παππάς, εκφράζει τις ευχαριστίες του στους συγγραφείς και ποιητές για τα κείμενά τους, στον αδελφό του, ψυχίατρο Ευάγγελο Παππά, καθώς και στον ψυχίατρο και ζωγράφο φίλο του, Παύλο Βασιλειάδη, για τους πίνακες των ασθενών που έστειλε για τη διακόσμηση της έκδοσης, η οποία είναι διπλά ενδιαφέρουσα· και για την επιστημονική εισαγωγή της και για την χαρακτηριστική ανθολόγησή της.
Η τρέλα και το παράλογο στην ελληνική λογοτεχνία
Από τον Σολωμό μέχρι τις μέρες μας
Επιλογή κειμένων – επιμέλεια: Γιάννης Η. Παππάς
Διαπολιτισμός
396 σελ.
Τιμή € 25,00
