του Μ. Γ. Μερακλή

Μιλώ για το βιβλίο του καθηγητή Στάθη Γουργουρή (διδάσκει Συγκριτική Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο Columbia), Έθνος-Όνειρο. Διαφωτισμός και θέσμιση της σύγχρονης Ελλάδας (2007).

Στον πρόλογό του για την ελληνική έκδοση αναφέρει πως ένα από τα βιβλία που έπαιξαν ρόλο στο εγχείρημά του ήταν και οι Φαντασιακές κοινότητες του Μπενεντίκτ Άντερσον. Το βιβλίο αυτό έγινε στην Ελλάδα, τις προηγούμενες δεκαετίες, ένα vade mecum για όσους ασχολούνται με θέματα της νεότερης ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Τώρα, νομίζω, άρχισε να περνάει αυτή η μόδα. Εξάλλου, ο ίδιος ο Άντερσον έχει πει ότι το βιβλίο του αυτό δεν τον ικανοποιούσε πλέον. Άλλωστε, κάτι που δε λένε είναι ότι το υλικό με το οποίο στήριζε ο Άντερσον τις «φαντασιακές» κοινότητες το αντλούσε αποκλειστικά από λαούς της Άπω Ανατολής, σε περιόδους αποαποικιοποίησης, που εύλογα αναζητούσαν την ταυτότητά τους.

Διατυπώνω κάποιες παρατηρήσεις σχετικά με την έννοια της «εθνι(κιστι)κής φαντασίωσης», που αποτελεί κι ένα από τα θέματά του.

Η Ελλάδα δεν είναι μια εφάπαξ «εθνική μορφοποίηση». Είναι ένα έθνος το οποίο μπορεί να μορφοποιείται άλλοτε έτσι κι άλλοτε αλλιώς. Δεν είναι η φαντασία που γεννάει το έθνος. Η φαντασία –με πιο καίριους παράγοντες– το μορφοποιεί. Το πρόβλημα δεν είναι η αναζήτηση της «φαντασιακής» γέννησης ενός έθνους, αλλά η αναζήτηση των διαφορών που δημιουργούνται στη διαχρονικότητά του. Κάπου συσχετίζεται η ιστορία της Ινδίας και της Ελλάδας: «Και οι δύο βαρύνονται από ένα κλασικό παρελθόν, μια παρόμοια παγίδα για την ανάπτυξη της εθνικής φαντασίωσης: μια σύγχρονη δυσφορία που πρέπει να ξεπεραστεί και μια αρχαία αίγλη που πρέπει να ανακτηθεί». Ποιος όμως στην Ελλάδα ισχυρίζεται ότι η αρχαία Ελλάδα πρέπει να ανακτηθεί; Κι αν τέτοιος ισχυρισμός είναι ανύπαρκτος, η «παγίδα» δεν υπάρχει. Άλλωστε είναι πράγματα που δε χρειάζεται να ανακτηθούν. Είναι κεκτημένα. Όπως το φυσικό περιβάλλον.

Μη μπορώντας (ή και μη θέλοντας) να αρνηθεί την ανέκαθεν, θα έλεγα, ύπαρξη έθνους, ο συγγραφέας σχηματίζει συλλογισμούς που είναι μάλλον ταυτολογικοί: «...το έθνος πηγαίνει τόσο μακριά, ώστε να δανείζεται από την αρχέγονη “προϊστορική” αφήγηση εκείνα ακριβώς τα στοιχεία που, από τη στιγμή που ενσωματώνεται στη δυναμική του καπιταλισμού, καθιστούν δυνατή την έννοια της “εθνικής κοινότητας” (την εθνικοποίηση της κοινωνίας), την πολιτική υπόσταση του σύγχρονου έθνους-κράτους». Το ερώτημα είναι αν μπορεί να υπάρχει έθνος, που μάλιστα «πηγαίνει τόσο μακριά», χωρίς να υπάρχει «εθνική κοινότητα». Πώς αλλιώς υποστασιώνεται ένα έθνος, αν δεν υπάρχει το αποτέλεσμά του, η κοινότητα;

Μιλούν λοιπόν τώρα οι διαφωτισμένοι νεωτεριστές για έθνος-κράτος. Το έθνος στην αρχαία Ελλάδα ήταν διασπασμένο σε αυτόνομες πόλεις. Αλλά ήσαν «πόλεις-κράτη». Το άθροισμά τους συνιστούσε το ελληνικό έθνος, το «Ελληνικόν» του Ηροδότου.

Ο κ. Γουργουρής δεν εφησυχάζει: «Αυτό που είναι ένα έθνος θα βρίσκεται πάντοτε ένα βήμα μπροστά από την έρευνά μας ως προς αυτό που πράγματι είναι» (σελ. 26). Όμως αποτολμά (και καλά κάνει) και φράσεις όπως η επόμενη: «Κάθε έθνος πρέπει να βυθίζεται περιοδικά στα βαθιά φαντασιακά νερά της “καταγωγής” του, για να αναδύεται με ένα θεόπεμπτο όνειρο που θα ανανεώνεται διαρκώς» (σελ. 366). Μου αρέσει η φράση αυτή. Αλλά δεν καταλαβαίνω την εμμονή στο «φαντασιακό», δεδομένου ότι κάθε λαός έχει μια καταγωγή (μάλιστα όχι κατ’ ανάγκην σε εισαγωγικά).

Στο τέλος θέλω να πω ότι ο συγγραφέας έχει το θάρρος να χαρακτηρίσει το Διαφωτισμό «ένα διαφορετικό κοινωνικό φαντασιακό» (σελ. 108), χωρίς, όπως πιστεύω, να πέφτει εδώ έξω.

Twitter