(Υστερό)Βυζαντινά Μυθιστορήματα του Μ. Γ. Μερακλή
Ο κύριος Χρίστος Δημητρουλόπουλος, άξιος μαθητής του βυζαντινολόγου και νεοελληνιστή Κάρολου Μητσάκη, στον οποίο αφιερώνει ευλαβικά το βιβλίο του (Αραβικές επιδράσεις στα υστεροβυζαντινά μυθιστορήματα, Αθήνα 2013), βασιζόμενος και στις σχετικές έρευνες που έχουν γίνει και συνεχίζουν να γίνονται («το θέμα των πηγών των πρωτοελληνικών μυθιστορημάτων [...] γίνεται όλο και πιο δημοφιλές μεταξύ των μελετητών της μεταβυζαντινής περιόδου») επιχειρεί να ξεκαθαρίσει κατά το δυνατόν το τοπίο των όμοιων και αλληλοεξαρτώμενων λαϊκότροπων μεσαιωνικών μυθιστορημάτων στον ευρωπαϊκό και μεσανατολικό χώρο.
Μνημονεύει μιαν εύστοχη παρατήρηση του λογοτέχνη Ηλία Βουτιερίδη, που δεν είταν ειδικός επιστήμονας, αλλά είχε επισημάνει την ύπαρξη άμεσων αραβικών πηγών. Όταν οι ειδικοί στην αρχή περιορίζονταν στη σύγκριση των ελληνικών μυθιστορημάτων με τα δυτικά «πρότυπα», αυτός διατύπωνε τη βάσιμη άποψη ότι «η μεγάλη αυτή ομοιότητα [...] δείχνει πόσο ξένα στοιχεία έμπαιναν σε κάθε λογοτεχνία». Αργότερα, ο Γιώργος Κεχαγιόγλου θα αναφερθεί συγκεκριμένα και κατ' επανάληψη σε επιδράσεις των αραβικών παραμυθιών σε δυτικά λογοτεχνικά έργα. Και άλλοι, Έλληνες και ξένοι επιστήμονες, άπλωσαν τον κύκλο των ερευνών πέρα από την αναζήτηση δυτικών προτύπων στα ελληνικά μυθισστορήματα.
Επέκταση της αναζήτησης ομοιοτήτων έγινε και στον χώρο των παραμυθιακών μοτίβων αν και, πράγματι, «είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να εξακριβωθεί η προέλευση ενός μοτίβου, όταν αυτό απαντά σε περισσότερα από ένα κείμενα». Χρειάζονται πιο σύνθετες σχέσεις για την πιστοποίηση συγγενειών και εξαρτήσεων.
Επέκταση της αναζήτησης ομοιοτήτων έγινε και στον χώρο των παραμυθιακών μοτίβων αν και, πράγματι, «είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να εξακριβωθεί η προέλευση ενός μοτίβου, όταν αυτό απαντά σε περισσότερα από ένα κείμενα». Χρειάζονται πιο σύνθετες σχέσεις για την πιστοποίηση συγγενειών και εξαρτήσεων. Ο Βουτιερίδης στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (1924) «στην ανάλυση κάθε μυθιστορήματος επισημαίνει ότι ο τρόπος έναρξης και σημαντικά επεισόδια είναι ίδια με παλαιότερες ανατολικές διηγήσεις». Υποστήριζε γι' αυτό, νομίζω ορθά, ότι αντί να αναζητείται το «πόθεν» ενός μυθιστορήματος, προτιμότερο είναι να ανιχνεύονται πολιτισμικά στοιχεία ικανά να προσδίδουν π.χ. ελληνικό χαρακτήρα. Μπορεί αυτή η σκέψη να απομακρύνεται από την προσφιλή φιλολογική «έρευνα των πηγών», αλλά μπορεί από την άλλη να έχει ουσιωδέστερη, ας πούμε, εθνολογική-εθνική σημασία.
Συναφώς προς την αμέσως προηγούμενη παρατήρηση, ο κύριος Δημητρουλόπουλος υποστηρίζει ότι εκτός από τα μυθιστορήματα πρέπει να εξετάζονται και άλλα κείμενα, εφόσον εκφράζουν εμφανέστερα την εθνολογική-πολιτισμική μεταβολή που έχει υποστεί ένα από τα συζητούμενα εδώ μυθιστορήματα. Τα παραμύθια αποτελούν ένα είδος τέτοιων κειμένων (εφόσον είναι πλέον καταγεγραμμένα), μολονότι έχουν κατά κανόνα ένα διεθνώς κοινό υπόστρωμα (έχει διατυπωθεί και η ικανώς βάσιμη πολυγενετική θεωρία γι' αυτά, για την ύπαρξη παράλληλων παραλλαγών του ίδιου παραμυθιακού τύπου, χωρίς να υπάρχει και η ιστορικά μαρτυρούμενη μετάδοσή τους από έναν και μοναδικό τύπο αρχικής γενέσεώς του). Σ' αυτές εντούτοις τις καταρχήν όμοιες ιστορίες (ή, περισσότερο, σε αφηγηματικά μοτίβα) αποτυπώνεται κι ένα ιδιαίτερο εθνικό χρώμα. Ένα παράδειγμα μεταξύ άλλων που δίνει ο κύριος Δημητρουλόπουλος είναι αυτό της πρόρρησης της μοίρας, ότι η κόρη του βασιλιά, όταν φτάσει σε μιαν ηλικία (συνήθως, στα ελληνικά παράλληλα, δώδεκα ετών), θα πέσει στον έρωτα. Τα ελληνικά λαϊκά παραμύθια του τύπου αυτού είναι εξαιρετικά λιτά, σε αντίθεση με τον τρόπο που το ίδιο μοτίβο δίνεται στα παραμύθια της Χαλιμάς. Η στυλιστική διαφορά ανάμεσα στις δυο περιπτώσεις είναι προφανής, καθώς τα δεύτερα έχουν, όπως λέμε, επικό πλάτος (με την επίδραση και κάποιας λογιοσύνης, πράγμα που παρατηρούμε και στην πεζή διασκευή του Διγενή Ακρίτα, όπου περιέχεται το θέμα αυτό).
Βέβαια, ο κύριος Δημητρουλόπουλος προβαίνει σε πιο σύνθετες συγκριτολογικές παρατηρήσεις στη διερεύνηση που κάνει κατά την, τρόπον τινά, διασταύρωση παρεμφερών κειμένων, που κυκλοφορούσαν προφορικά αλλά και γραπτά! Π.χ. στη δημοσίευση ανώνυμου ανέκδοτου στιχουργήματος του 12ου αιώνα από τον μελετητή Δ.Ζ. Σοφιανό της μεταβυζαντινής περιόδου, μνημονεύεται και «με την λατινική έγγραφη βεβαίωση [...] της Βενετικής λογοκρισίας η ύπαρξη ελληνικής μετάφρασης τουρκικού ερωτικού μυθιστορήματος πιθανότατα έμμετρη», όπως και το δημοσιευμένο για πρώτη φορά από τον Σοφιανό, με το οποίο μοιάζει το τουρκικό μυθιστόρημα, «που δεν είναι γνωστό αν τυπώθηκε, γιατί δεν έχει βρεθεί αντίτυπό της μέχρι σήμερα».
Κατά μία τελική γενική διαπίστωση, στην οποία καταλήγει ο κύριος Δημητρουλόπουλος, «δεν είναι εύκολο να εντοπισθούν τα κείμενα που οι συγγραφείς έλαβαν υπόψη τους για τα μυθιστορήματά τους». Μια προσπάθεια άλλωστε να βάλει μια κάποια τάξη στο συσσωρευμένο υλικό, με όλους τους ποικίλους συμφυρμούς του, αποτελεί το παρόν έργο, το οποίο κλείνει μ' ένα παράρτημα που περιλαμβάνει αφηγηματικά κείμενα προς διευκόλυνση τεκμηρίωσης των συλλογισμών του, καθώς και μ' ένα δικό του κείμενο με τον τίτλο: «Η πρόσληψη των αραβικών παραμυθιών από τους συγγραφείς βυζαντινών-υστεροβυζαντινών μυθιστορημάτων και ποιημάτων», ανακοίνωση στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών «Αραβικός και Ισλαμικός Κόσμός. Ιστορία, Πολιτισμός, Σχέσεις με τον Ελληνισμό» (19-21 Σεπτεμβρίου 2003), στην Ελλάδα.
