Έχω ξαναπεί, κι από αυτήν εδώ τη στήλη, ότι οι μόνοι που πρακτικά-ηθικά μετράνε σήμερα είναι οι συμπονετικοί, ειλικρινείς φιλάνθρωποι (οι περισσότεροι είναι γυναίκες), που ακόμα και από το υστέρημά τους βοηθάνε τους άνεργους, τους πεινασμένους, τους άστεγους.

Οι πολιτικοί, οι πολυποίκιλοι διανοούμενοι χαρίζουν λόγια. Οι πρώτοι κατορθώνουν ξανά και ξανά, με τα ίδια ψέματα να προσελκύουν έναν αγαπημένο μεν, αλλά επιπόλαιο λαό, που δεν εννοεί να διδαχθεί από τα λάθη του. Μου θυμίζουν αυτά το σολωμικό δίστιχο:

Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ και ηγαπημένε,
πάντοτ' ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε.

Στους διανοούμενους το μόνο που αρέσει είναι να μιλούν ex cathedra. Μόνο που δεν χορταίνει με λόγια κανένας.

Οι ποιητές πώς αντιδρούν; Το ερώτημα αυτό με ώθησαν να το κάνω και το σημείωμα ετούτο να γράψω δύο στίχοι του Παλαμά, μάλιστα στο πρώτο ήδη ποιητικό βιβλίο του Τα τραγούδια της πατρίδος μου (1886):

Θα μ' ερωτάς για δόξες που χάθηκαν πια
και στίχους θα ονειρεύομαι για την Ελλάδα.

Οι παλιές δόξες είχαν χαθεί, όμως ο ποιητής ονειρευόταν νέους στίχους που θα έγραφε για το μέλλον της πατρίδας.

Η λογοτεχνική θεωρία για την «αντανάκλαση» της κοινωνικής πραγματικότητας μπορούμε να πούμε ότι ισχύει γενικά. Αλλά η αντανάκλαση αυτή στη λογοτεχνία –για τέχνη μιλάμε– είναι κατά κανόνα μεταλλαγμένη, δεν γίνεται φωτογραφικά, δεν δίνεται με την ακρίβεια πρωτοκόλλου. Εξάλλου η τωρινή οικονομική κρίση, που μαστίζει τη χώρα μας και την απελπίζει, είναι μία (εφιαλτική βέβαια) στην εκδηλωμένη από καιρό πολύπλευρη κρίση, αν εξαιρεθεί ίσως η παράξενη Κίνα. Και ασφαλώς έχει επηρεάσει, η γενική κρίση, και την ποίησή μας. Είναι σχεδόν παραδομένη στα υπαρξιακά αδιέξοδα. Και κατ' επέκταση στην άρνηση, την απιστία εν γένει, σ' ένα σφραγισμένον απ' όλα αυτά στοχασμό. Ο Παλαμάς είταν ποιητής μιας άλλης εποχής, γεμάτης προβλήματα και εκείνης, όπου όμως οι άνθρωποι έτρεφαν προσδοκίες στις διαφαινόμενες, βέβαιες προόδους των θετικών επιστημών (περικλειόμενες όλες, κατά κάποιον τρόπο υποταγμένες σήμερα, στην απίθανα ανεπτυγμένη τεχνολογία) και τις φαντάζονταν λυτρωτικές, καθώς έρχονταν κιόλας, για πολλούς, μαζί με μιαν αλλιώς λυτρωτική, παγκόσμια, ίσως, κοινωνική εξέγερση. Τώρα και οι δύο μεγάλες προσδοκίες φαίνεται πως έχουν τραγικά διαψευσθεί.

Αν πρέπει επανερχόμενος στους σημερινούς ποιητές να πω κάτι ακόμα, θα έλεγα πως έχει έλθει η κατάλληλη στιγμή να αγαπήσουν κάπως τη σαφήνεια, που την αγαπούν (και την περιμένουν) πολλοί από αυτούς που αγαπούν την ποίηση. Και είναι πολύ πιθανό, μ' αυτή τη συνθήκη, να γίνουν περισσότεροι. Θα πρόκειται, τονίζω, για μια στράτευση όχι σε τίποτ' άλλο, παρά μόνο στη σαφήνεια, η οποία μπορεί να ασκεί ποιητικήν υποβολή εξίσου ή και περισσότερο από τον κρυπτικό και δυσνόητο λόγο. Το ταλέντο, όταν υπάρχει, βρίσκει τον τρόπο να εκδηλωθεί.

Διάβασα τη νέα συλλογή του ποιητή Μιχάλη Παπανικολάου, Αποκλίνον άστυ (2013). Μου χάρισε δυνατή αισθητική (και αισθητική) συγκίνηση. Παραθέτω το ποίημα «Το τραγούδι είναι η ελευθερία», μάθημα σαφήνειας, όπως βέβαια την εννοεί η ποίηση: δίνει περιθώρια, ώστε να μπορείς να ανιχνεύεις νοήματα.

Το τραγούδι είναι μια φλόγα που τρέμει
τρέμει αλλά δε σβήνει.
Κάθεται απαλά στο βυθό
φωτίζει τα υποθαλάσσια ρεύματα
που μαζεύονται γυροφέρνοντας τη φλόγα
όπως οι χρυσαλλίδες το ηλεκτρικό φως.
*
Είσαι κι εσύ μια φλόγα.
Γυρνάς ελεύθερα στο θαλάσσιο βυθό
και τα τέρατα
γύρω τριγύρω
ρουφούν αργά το φως σου
μέχρι να σβήσεις.
*
Μετράει ανάποδα τώρα η ζωή μας.
Θυμάμαι τις καλές ημέρες
ενώ τα ένδοξα ονόματα των δρόμων
σκύβουν λυπημένα το κεφάλι.

Ο Μιχάλης Μερακλής είναι ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου.

Άλλα κείμενα:

• «Ο θάνατος και η μνήμη» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Κορονοϊός» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Μετά το Πάσχα» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Η πρόοδος» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Μια τρυφερή σκηνή» του Μ. Γ. Μερακλή

Twitter