του Χρήστου Τριανταφύλλου

Ο James Bond κάθεται στον πάγκο μιας πινακοθήκης, κοιτώντας έναν πίνακα που απεικονίζει ένα μεγάλο, παλιό πλοίο να ρυμουλκείται από δύο μικρότερα και περιμένοντας το σύνδεσμό του, όταν ένας νεαρός με γυαλιά κάθεται δίπλα του. Ένα τμήμα του διαλόγου που ακολουθεί είναι το εξής:

[Q.]: «It always makes me feel a bit melancholy. Grand old war ship, being ignominiously haunted away to scrap… The inevitability of time, don't you think? What do you see?»
[J.B.]: «A bloody big ship. Excuse me».

Το μοτίβο αυτό αποτελεί το βασικότερο του πρόσφατου Skyfall. Ο συνήθως ατσαλάκωτος σε υπερφυσικά επίπεδα Bond εμφανίζεται αυτή τη φορά ως γερασμένος, έχοντας γυρίσει μόλις από αυτό που όλοι πίστεψαν πως ήταν ο θάνατός του, για να αντιμετωπίσει μια απειλή ενδογενή· αντίπαλός του δεν είναι μόνο μια υπηρεσιακή ανωμαλία, μια τερατογένεση του συστήματος που ο ίδιος υπηρετεί, αλλά και ο ίδιος ο εαυτός του, η αίσθηση πως ο καιρός του έχει περάσει πια. Σε αυτό το μήκος κύματος κινούνται και οι άλλοι βασικοί χαρακτήρες, αναδεικνύοντας το κεντρικό σημείο που θέλησαν να τονίσουν οι συγγραφείς του σεναρίου και ο σκηνοθέτης: η παρούσα περίοδος είναι μια κοσμογένεση, σαρώνοντας οτιδήποτε θεωρούνταν δεδομένο, όσο σταθερό κι αν ήταν. Ακόμα και αν τελικά αυτό που μπορεί να ονομαστεί «σύστημα», «παλαιά τάξη πραγμάτων» ή «κατεστημένο» τελικά επικρατεί, είναι σαφές ότι τίποτα δε θα είναι ξανά το ίδιο. Σε αυτό το κεντρικό μοτίβο νομίζω πως αξίζει να επιμείνουμε.

Στη συνέχεια του διαλόγου που παρατέθηκε παραπάνω, ο –νεαρός– Q. ειρωνεύεται τον Bond, επειδή ο τελευταίος δυσανασχετεί με την ένδεια του εξοπλισμού που του παρέχεται. Συνηθισμένος σε εντυπωσιακά εργαλεία, από στιλό που εκρήγνυνται μέχρι ρολόγια με μαγνήτες, ο πρωταγωνιστής δεν μπορεί παρά να νιώσει σχεδόν άοπλος, μια και αναγκάζεται να παλέψει σε ένα νέο κόσμο, όπου ο ίδιος και ο ρόλος του έχουν τεθεί πλέον οριστικά σε αμφισβήτηση. Ανήκει πλέον περισσότερο σε μουσείο, ως η παλαιότερη εκδοχή αυτού που βαθμιαία επικρατεί, παρά στο πεδίο της δράσης. Εξετάζοντας μακροσκοπικά αυτό το μοτίβο, θα διαπιστώσουμε εύκολα πως αποτελεί πλέον κοινό τόπο, αποδιδόμενο περισσότερο ή λιγότερο επιτυχημένα. Δύο παραδείγματα αποτελούν η κατάληξη της τριλογίας The Dark Knight, όπου ο Batman εμφανίζεται εξαρχής γερασμένος και παρωχημένος –επικρατώντας και αυτός στο τέλος βέβαια– και το δεύτερο μέρος της περιπέτειας The Expendables, όπου –αν και καλλιτεχνικά η ταινία είναι σαφώς κάκιστη– οι γερασμένοι action heroes παραδέχονται ευθέως τη «μουσειακότητά» τους και τη σατιρίζουν άτσαλα. Η συνειδητοποίηση των πρωτόγνωρων αλλαγών που συντελούνται, ειδικά στο πεδίο της διαχείρισης πληροφορίας, δε θα μπορούσε να μην επηρεάσει την καλλιτεχνική παραγωγή· το γεγονός, μάλιστα, ότι είναι πλέον τόσο σαφή τα σχετικά μοτίβα σε έργα τεράστιας αποδοχής, είναι ενδεικτικό του μεγέθους και των ίδιων των αλλαγών. Επιπλέον, η επικράτηση της πλευράς που εμφανίζεται αρχικά ως θνήσκουσα με μαθηματική ακρίβεια, αποτελεί κατά τη γνώμη μου τεκμήριο όχι μόνο ενός συντηρητισμού με τη στενή έννοια του όρου, αλλά και μιας ευρύτερης τάσης για διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης ως πολιτισμικό σύνολο. Όπως έχει παρατηρήσει και ο Γάλλος ιστορικός Pierre Nora, η «έκρηξη» της ενασχόλησης με τη μνήμη οφείλεται κατά μεγάλο μέρος στη σαρωτική φύση των αλλαγών: ο γερασμένος Bond, ο σχεδόν ανίκανος Batman, ακόμη και οι αυτοσαρκαζόμενοι Stallone, Schwarzenegger και Willis, όλοι αποτελούν ψηφίδες –ίσως όχι εξίσου σημαντικές– του «αγκιστρώματος» σε ό,τι ήδη έχει δημιουργηθεί και επικρατήσει. Το Skyfall προχωρά ένα βήμα παραπέρα, με την τελική αναμέτρηση να διεξάγεται στο αραχνιασμένο πατρικό σπίτι του ήρωα, στο μόνο σημείο, κατά τα λεγόμενά του, όπου δεν μπορούν να τον νικήσουν. Αυτή η εντυπωσιακή προσφυγή στα «πατρώα», στο απόλυτο σύμβολο της αναδίπλωσης στον υπάρχοντα και στον παρελθοντικό εαυτό, συνοδεύεται από την απόλυτη καταστροφή, ως θυσία σχεδόν, αφού ο πρωταγωνιστής ανατινάζει το σπίτι προκειμένου να επικρατήσει. Η τελική πινελιά είναι ο «εξορκισμός» της ασαφούς –και γι’ αυτό σχεδόν ανίκητης, πάλι κατά τον ήρωα– απειλής με την εξόντωση του εχθρού μέσα σε ένα εκκλησάκι. Η κάθαρση συντελέστηκε, και η παλαιά τάξη πραγμάτων μπορεί να επιστρέψει στο έργο της, στραπατσαρισμένη, αλλά επικρατήσασα. Σημειωτέον πως ακριβώς το ίδιο μοτίβο επικρατεί και στο The Dark Knight Rises, με τις αμεσότερες πολιτικές αναφορές να προκαλούν και τα ανάλογα αρνητικά σχόλια.

Συμπερασματικά, πρέπει να αναφερθεί πως η διάχυση των μοτίβων αυτών μέσω αρτιότατων καλλιτεχνικά έργων –όπως τα Skyfall και The Dark Knight Rises– οφείλει να αντιμετωπιστεί πρωτίστως με όρους αισθητικούς και πολιτισμικούς, ως ευρύτερες μονάδες νοήματος δηλαδή, καθώς μια στενή πολιτική ματιά νομίζω ότι προκαλεί απλουστεύσεις, στρεβλώσεις, και εντέλει αποτρέπει και την αισθητική απόλαυση. Μια κινηματογραφική ταινία όπως οι προαναφερθείσες, είτε θεωρούμε πως κομίζει «συντηρητικά» μηνύματα είτε όχι, είναι πάνω απ’ όλα ένα αφήγημα· ένα αφήγημα με τις δικές του συνδηλώσεις, τους δικούς του αντικατοπτρισμούς, και, εντέλει, την ίδια του την επικαιρότητα ως πολιτισμικό προϊόν. Επομένως, οι στεγνές, σχεδόν οπαδικές, προσεγγίσεις που απορρίπτουν συνολικά καλλιτεχνικά έργα βάσει τέτοιων κριτηρίων, το μόνο που κάνουν είναι να μας απομακρύνουν από την κατανόηση αυτού που παλαιότερα αποκαλούνταν «το πνεύμα της εποχής».

Twitter