Το γεγονός ότι το Εθνικό Θέατρο της Ελλάδος, το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος και ο Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου, τρεις επίσημοι φορείς και κατ’ επέκταση εκπρόσωποι δύο κυρίαρχων κρατών (Ελλάδας και Κύπρου), προτίθενται να δώσουν παράσταση της Αντιγόνης του Σοφοκλή στο κατεχόμενο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας είναι κάτι που xρήζει προβληματισμού. Όχι για την καλλιτεχνική ποιότητα του θεατρικού ανεβάσματος και για τις ευγενείς προθέσεις των συγκεκριμένων φορέων, παρά γιατί αυτή η τραγική στιγμή, παρ’ όλα τα μηνύματα που θα εκπέμπει, δεν θα ανατρέπει το γεγονός ότι θα τελεί υπό την ανοχή και την άδεια των κατοχικών αρχών. Η απορία μας είναι αν σε αυτή την ιστορία έχει λόγον εξουσίας το νόμιμο δικό μας Τμήμα Αρχαιοτήτων, που εξ ορισμού θα όφειλε να παράσχει την άδεια, εφόσον η Σαλαμίνα και κάθε κατεχόμενο σημείο της πατρίδας μας δεν παύει να ανήκει επισήμως στο κυπριακό κράτος και να είναι κατ’ ουσίαν «ελεύθερο πολιορκημένο». Οι κατοχικές αρχές του τουρκικού ψευδοκράτους, που το στηρίζουν οι λόγχες 40.000 Τούρκων στρατιωτών, ενδεχομένως θα παράσχουν κάθε διευκόλυνση προς εξυπηρέτηση όχι τελικά της παράστασης αλλά της δικής τους ανάγκης για υπόσταση, προβολή και διεθνή αναγνώριση. Φυσικά, το ζητούμενο από εμάς και από την Αντιγόνη είναι να αντηχήσει στο αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας ο σοφόκλειος ρυθμός και να χειροκροτήσουμε μπροστά στους δυνάστες μιαν αγέρωχη στάση που τολμά να τα βάζει με την εξουσία κάθε παλαιού και σύγχρονου Κρέοντος. Όμως ο Κρέων θα είναι εκεί αυτοπροσώπως και θα έχει το πάνω χέρι, εφόσον με την άδειά του τελείται το δρώμενο. Ο Κρέων γνωρίζει και συγκατανεύει για την παράσταση, βαθιά μέσα του θεωρώντας ότι καμιά Αντιγόνη, καμιά ηθική ανάταση δεν μπορεί να του τραντάξει την εξουσία. Τα περί δικαίου και ανθρώπινου νόμου είναι η γαρνιτούρα στην τούρτα του...

Αυτά ο Κρέων. Η Αντιγόνη αλίμονο το ξέρει, αδυνατώντας ωστόσο να πείσει, θίασο και κοινό, για το μαρτύριο της αποψίλωσης του λόγου της μπροστά στον δυνάστη. Όμως αυτό μπορεί να αποτελέσει εντέλει τη δική της λύτρωση και φωτισμό. Γιατί το ζήτημα δεν είναι να προσποριστούμε, έκαστος από την πλευρά του, πολιτικά ή άλλα μετρήσιμα οφέλη, αλλά να συλλάβουμε τη μεταφυσική της ύβρεως, όταν η Αντιγόνη θα ορθώνεται μπροστά στον Κρέοντα και κείνος θα χαμογελά κοιτάζοντας προς τη μεριά των καμουφλαρισμένων στρατιωτών του.

Φυσικά, θα μπορούσε να πει κανείς πως αυτό είναι μια πτυχή του δράματος και ότι δεν θα έπρεπε να εγκλωβιστούμε ολοκληρωτικά στα δεδομένα της, εφόσον το πνεύμα της παράστασης στοχεύει αλλού, με κύριο ζητούμενο την ανθρώπινη επικοινωνία. Ότι επίσης μπορεί να προκύψει κάτι καλό και ουσιαστικό, αφού θα ακουστεί ξανά λόγος ελληνικός στη Σαλαμίνα. Αλλά θα έπρεπε να ρωτηθούν ως προς αυτό και ο Τεύκρος και ο Ονήσιλος και ο Ευαγόρας, μαζί με όλα τα πνεύματα που θεμελίωσαν το χώρο και τον κραδασμό της Σαλαμίνας. Να ρωτηθούν και οι ποιητές, που μεταφράζουν αλλιώτικα τον κόσμο και μελετούν τα πράγματα της ζωής. Να ρωτηθεί ο Σεφέρης –η ψυχή του θεσπίστηκε να είναι εκεί από τα πανάρχαια χρόνια– ποια Σαλαμίνα εννοεί και σε τι αναφέρεται το κλασικό ποίημά του «Σαλαμίνα της Κύπρος». Μη λησμονάμε πως αυτό ανήκει στην ποιητική του συλλογή ...Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν..., που εξυπακούει και τη συνέχεια του αποσπάσματος, αντλημένου από την ευριπίδεια Ελένη: «...ες γην εναλίαν Κύπρον, ου μ’ εθέσπισεν οικείν Απόλλων, όνομα νησιωτικόν Σαλαμίνα θέμενον της εκεί χάριν πάτρας».

Το μεταφυσικό ερώτημα λοιπόν εγείρεται ως εξής: Εκεί στη Σαλαμίνα, «που έταξαν για να μας θυμίζει την πατρίδα», θα είναι άραγε υποστασιακά παρούσα και η ίδια η Σαλαμίνα; Ποιο πνεύμα της εκπροσωπεί η παράσταση των Κρατικών Θεάτρων (Ελλάδας και Κύπρου) και ποιες διαχρονικές αναγκαιότητες θεραπεύει; Προδρομικά ο Σεφέρης προοικονομεί στο ποίημά του με τους τόσο γνωστούς στον καθένα μας στίχους:

Η γης δεν έχει κρικέλια
για να την πάρουν στον ώμο και να φύγουν
μήτε μπορούν, όσο κι αν είναι διψασμένοι
να γλυκάνουν το πέλαγο με νερό μισό δράμι.
Και τούτα τα κορμιά
πλασμένα από ένα χώμα που δεν ξέρουν,
έχουν ψυχές.
Μαζεύουν σύνεργα για να τις αλλάξουν,
δεν θα μπορέσουν· μόνο θα τις ξεκάμουν
αν ξεγίνουνται οι ψυχές.

[...]

–Ναι· όμως ο μαντατοφόρος τρέχει
κι όσο μακρύς κι αν είναι ο δρόμος του, θα φέρει
σ’ αυτούς που γύρευαν ν’ αλυσοδέσουν τον Ελλήσποντο
το φοβερό μήνυμα της Σαλαμίνας.

Φωνή Κυρίου επί των υδάτων.
Νήσος τις έστι.

Η νικηφόρα ναυμαχία προεξοφλούσε στο μυαλό του ποιητή το θρίαμβο των αδυνάτων και τη νομοτελειακή τιμωρία της ύβρεως των δυνατών. Άλλωστε το ποίημα, γραμμένο τις παραμονές του απελευθερωτικού μας αγώνα, είχε κάτι από την ανάσα του ξεσηκωμού.

Αργότερα, πολύ αργότερα, στις μέρες μας συλλάβαμε την ιδέα να καταστήσουμε θεατρικό δρώμενο την «Αμμόχωστο Βασιλεύουσα» και να προσθέσουμε στη σκηνική μεταφορά της ένα ποίημα, γραμμένο επί τούτω από τον συγγραφέα του έργου. Εννοούμε ότι πήγαζε από μιαν ανάγκη να απαντήσουμε με τον δικό μας τρόπο τι σημαίνει για τον τόπο μας η συνείδηση της ελληνικότητάς του και ποια είναι –μέσα από το στίγμα της Σαλαμίνας– η βαθύτερη ουσία του.

Παραθέτουμε το ποίημα για περαιτέρω προβληματισμό. Ομιλεί αφ’ εαυτού, απλώς αναζητεί κάποιους έλλογους αναγνώστες:

ΣΑΛΑΜΙΝΑ

Σ’ αυτό εδώ το μέρος που καπνίζει ακόμη
απ’ το θυμό του κεραυνού του Δία
για κάτι ψυχικές υπόθεσες (ως θα ’λεγε
του Διονύσιου Σολωμού το στόμα)
στην τύρβη της ημέρας ξοδεμένες
και στην κακομοιριά της άπνοιάς τους,
εγώ ο Τεύκρος στέκομαι και να ’μαι.

Ήρθα να δω ποιος είμαι και ποιος ήμουν,
ποιοι είμαστε, ποιοι είστε και γιατί.
Ποιος άνομος θεός από τα πέρα
μας έκανε περίτριμμα της Τύχης
κι άφησε να χυθούν σ’ αυτό το κύμα
εκατομμύρια θρήνοι... Ω καλοί μου,

το Φως, που λιώνει κάτω απ’ το μαρτύριο
και της νυκτός φτερά που δε θωρείτε
το γδέρνουν, το μαδούν και το συνθλίβουν,
βοά στην επιφάνειά του αυτή.

Βρείτε τον νου, τον νου μες στην καρδιά σας,
την κόψη του προσώπου σας γνωρίστε,
το πρόσωπό σας, φίλοι, θυμηθείτε:

Για ν’ ανασάνουν Άδωνις και Απόλλων,
Παύλος, Βαρνάβας, Αφροδίτη, Ευέλθων,
ο Νικοκρέων, ο Πνυταγόρας, ο Ευαγόρας,
ο Επιφάνιος, η Αρσινόη και τ’ άλογα
που εδώ σιμά τα σκέπασε ένας τάφος.

Και κάθε κύμα, κάθε νόμισμα χρυσό
μες στις πλεξούδες των κυμάτων, όθε
στην άμμο τ’ απιθώνει ο Ποσειδών.

Ονήσιλε, τι καρτεράς στην πόρτα
με το κεφάλι παραμάσχαλα τ’ Αγιάννη
και του Λευτέρη και του Βαγορή;
Ονήσιλε, δεν πρέπει,
μα το λαό που τώρα μας ακούει,
αλλού να ψάχνεις θέατρο. Η θυμέλη
του Διονύσου εδώ στη Σαλαμίνα
με το δικό σου αίμα έχει τραφεί
κι έχει μ’ αυτό γραφεί: να μη χαθεί,
να θυμηθεί, να θυμηθεί, να θυμηθεί
–μια τέτοια πόλη!– Εσέ, ν’ αναστηθεί.

Twitter