Μας αρέσει να μας αφηγούνται ιστορίες. Η λογοτεχνία μια αφήγηση είναι. Και με μια διαχρονικά κεντρική παρουσία, δύο είναι τα βασικά θέματα αφήγησης: ο έρωτας και η ταυτότητα. Και αν με το ερωτικό συναίσθημα, το Εγώ επικοινωνεί με το Εσύ, με την ανάγκη αναγνώρισης της ταυτότητας του, το Εγώ ανακαλύπτει τη σχέση του με τους άλλους. Ο έρωτας μάς έχει χαρίσει μεγάλες ερωτικές αφηγήσεις. Η αναζήτηση της ταυτότητας μάς έχει προσφέρει καταγραφές πορείας προς την ενηλικίωση. Μας χάρισε το μυθιστόρημα ενηλικίωσης, το Bildungsroman, όπως διεθνώς αποκαλούμε αυτό το είδος λογοτεχνικής αφήγησης, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η μυθιστορηματική καταγραφή της πορείας ενός νεαρού ατόμου προς την ατομική και συνειδητή του ενσωμάτωση στον κόσμο των ενηλίκων. Μια πορεία συνήθως επώδυνη και συχνά ανατρεπτική ως προς τις κοινωνικές νόρμες. Που όμως τελικά οδηγεί το κεντρικό πρόσωπο του έργου να βρει τη θέση του μέσα σε ένα κόσμο συνεχώς μεταβαλλόμενο.

Εκείνα τα λαϊκά παραμύθια που περιγράφουν τις περιπέτειες ενός νέου για να βρει άλλοτε το Αθάνατο Νερό κι άλλοτε τη φωλιά κάποιου Δράκου που κρατά φυλακισμένη την Πεντάμορφη, αφηγήσεις ενηλικίωσης ήταν. Αργότερα, όταν πια το μυθιστόρημα κατακτά την πρωτεύουσα θέση μιας αφηγηματικής σύνθεσης, και πάλι αναζητά τις εμπνεύσεις του στην πορεία προς μια ενηλικίωση. Και μπορεί ο όρος Bildungsroman να χρησιμοποιείται για πρώτη φορά εκεί λίγο πριν το 1820, αλλά στην ουσία το είδος αυτό μπορούμε να ισχυριστούμε πως έχει υπάρξει ήδη πριν πολλά χρόνια. Η επική σύνθεση Parzival του Wolfram von Eschenbach (αρχές 13ου αιώνα) μια αφήγηση ενηλικίωσης ήταν. Όπως και το Οι περιπέτειες του Τηλέμαχου  του Φρανσουά Φενελόν (1699), παρά τον έντονο διδακτισμό του, ως μυθιστόρημα ενηλικίωσης μπορεί να καταγραφεί. Και καθώς εξερευνούμε τα λογοτεχνικά κείμενα του 18ου αιώνα μπορούμε να εντοπίσουμε σαφέστατα πλέον δείγματα μυθιστορημάτων ενηλικίωσης – Η ιστορία του Τομ Τζόουνς, ενός έκθετου του Χένρυ Φίλντιγκ (1749), Η ζωή και οι απόψεις του Τρίστραμ Σάντι κυρίου από σόι του Λώρενς Στερν (1759) , Αιμίλιος ή περί Αγωγής του Ζαν Ζακ Ρουσώ (1763).

Αυτές οι νέες συνθήκες στην περιοχή των κειμένων που έχουν να κάνουν με την περίοδο της εφηβικών αναζητήσεων επανεξετάζουν τη θέση τους εκείνη που είχε διαχωρίσει το λογοτέχνημα που απευθύνεται σε ενήλικα αναγνώστη από εκείνο που στρέφεται προς τον αναγνώστη που σχεδόν ολοκληρώνει την εφηβεία του και αποφασίζουν να υπενθυμίσουν πως το καλό λογοτεχνικό έργο μπορεί να «συνομιλεί» και με μικρούς  και με μεγάλους.

Ο επόμενος αιώνας, ο 19ος, είναι ο αιώνας όπου θεμελιώνεται η κυριαρχία του μυθιστορήματος και μαζί του οριστικοποιείται αυτό που θα δώσει το βασικό περιεχόμενο στον όρο «μυθιστόρημα ενηλικίωσης» και στα χρόνια που θα ακολουθήσουν. Από το Κόκκινο και το Μαύρο του Σταντάλ (1830), τις Μεγάλες Προσδοκίες του Ντίκενς (1861) και την Αισθηματική αγωγή του Φλομπέρ (1869) στον Μεγάλο Μωλν του Φουρνιέ (1913), μα και στα Πορτραίτο του καλλιτέχνη σε νεαρά ηλικία του Τζέημς Τζόυς (1916) και Ντέμιαν του Χέρμαν  Έσσε (1919), από τον Φύλακα στη σίκαλη του Σάλιντζερ (1951) και το Αντίο Κολόμπους του Φίλιπ Ροθ (1959) στο Ξέρω γιατί κελαηδάει το πουλί στο κλουβί της Μάγια Άγγελου (1970)  –για να αναφέρω μόνο λίγα από τα μυθιστορήματα ενηλικίωσης–, η αναζήτηση της ταυτότητας του νέου ανθρώπου σηματοδοτεί τη πλοκή και σκιαγραφεί την προσωπικότητα του κεντρικού ήρωα.

Παρόμοια έργα θα συναντήσουμε και στην ελληνική λογοτεχνία, κυρίως από συγγραφείς της γενιάς του ’30 και των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων. Να θυμίσω, έτσι κάπως πρόχειρα, τον Λεωνή του Θεοτοκά (1940), τα Ψάθινα καπέλα της Μαργαρίτας Λυμπεράκη (1946), την Ερόϊκα του Κοσμά Πολίτη (1938), μα και το Στου Χατζηφράγκου (1962) του ιδίου, όπως βέβαια και τα έργα του Μενέλαου Λουντέμη.

Μια πολυπληθής κατηγορία μυθιστορημάτων ενηλικίωσης που κάποια στιγμή θα μετονομαστούν –μα και θα μετεξελίχθουν– πρώτα σε μυθιστορήματα για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες και αργότερα σε μυθιστορήματα crossover.

Αν όχι μέχρι περίπου τα μέσα του 20ου αιώνα, σίγουρα πάντως μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του, η λογοτεχνία γραφόταν για να διαβαστεί από ενήλικες. Στα παιδιά και στους εφήβους προσφέρονται προς ανάγνωση ηθικοπλαστικά κείμενα που στόχο τους –συνειδητό ή όχι– είχαν όχι την αποκάλυψη της ταυτότητας, μα αντίθετα την όσο πιο μετέπειτα γινόταν ανακάλυψή της. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος θα φέρει μεγάλες ανακατατάξεις και στις απόψεις για το τι πρέπει να θεωρούμε ως λογοτεχνία για παιδιά και νέους. To 1953 ιδρύεται η IBBY (Διεθνής Οργάνωση Βιβλίων για τη Νεότητα) και το ανήλικο άτομο αναγνωρίζεται πως έχει και αυτό δικαίωμα σε μια καθαρή και δίχως παιδαγωγικές στρεβλώσεις λογοτεχνία, που θα το αφορά άμεσα.
Το μυθιστόρημα ενηλικίωσης, μέσα σε αυτό το κλίμα, καλείται να παίξει πλέον ένα συγκεκριμένο ρόλο. Ανάμεσα στο παιδί και τον έφηβο αναγνωρίζονται συγκεκριμένα όρια και αναζητείται η αφήγηση εκείνη που θα στρέφει κατά κύριο λόγο τη ματιά της άλλοτε στο ένα κι άλλοτε στον άλλον.

Το 1974 κυκλοφορεί το βιβλίο του Ρόμπερτ Κόρμιερ Ο πόλεμος της σοκολάτας και πιστεύω πως την ίδια στιγμή δημιουργείται μια νέα –εκδοτικών προδιαγραφών–κατηγορία λογοτεχνικών έργων. Αυτή που σήμερα έχει πλέον καθιερωθεί με την ονομασία young adult literature και που, με μια ελληνική ελεύθερη μεταφορά της, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε: λογοτεχνία για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες. Τα μυθιστορήματα που θα ενταχθούν σε αυτή την κατηγορία, εκδοτικά, προωθούνται προς ένα νεανικό κοινό.  Ήδη οι ανάγκες της αγοράς από τη μια, αλλά και η εξειδίκευση της σχέσης λογοτεχνίας και παιδαγωγικής από την άλλη, δημιουργούν πρώτα και καλύπτουν αμέσως μετά την ανάγκη να υπάρχουν έργα που θα απευθύνονται σε συγκεκριμένες ηλικιακά ομάδες αναγνωστών. Ανάμεσα στο εικονογραφημένο βιβλίο, στη λογοτεχνία για παιδιά και σε αυτή για ενήλικες, έρχεται να καθιερωθεί η λογοτεχνία για εφήβους και νέους, αυτή που πλέον συγκεκριμένα θα χαρακτηρισθεί ως λογοτεχνία για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες.

Τα μυθιστορήματα crossover είναι εκείνα τα λογοτεχνικά έργα που, αν και στηρίζονται σε θέματα που αφορούν τον έφηβο (μερικές φορές ακόμα και ένα παιδί), εντούτοις με τη γλωσσική τους ενσάρκωση και τον εσωτερικό φωτισμό του θέματός τους, μπορούν να κρατήσουν το ενδιαφέρον και ενός ενήλικου αναγνώστη.  

Τα μυθιστορήματα, λοιπόν, αυτής της κατηγορίας στην ουσία είναι μυθιστορήματα ενηλικίωσης. Μόνο που πλέον οι νόμοι της αγοράς επιβάλλουν να διαχωρίζονται από όσα άλλα ασχολούνται με διάφορα άλλα θέματα που απασχολούν κυρίως ή και μόνο τους ενήλικες. Για πάνω από τριάντα περίπου χρόνια, η λογοτεχνία για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες δημιουργεί σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα. Εκτός από τον Κόρμιερ, παρουσιάζονται, και καθιερώνουν την ποιότητα αυτών των έργων, συγγραφείς όπως ο Μέλβιν Μπέρτζες, η Μύριαμ Πρέσσλερ, η Τζόυς Κάρολ Όουτς, ο Έιβι, ο Ντέιβντ Όλμοντ, η Τζούντυ Μπλουμ, ο Πήτερ Ντίκινσον, ο Φίλιπ Πούλμαν, η Σίλια Ρις κ.α.

Στην Ελλάδα έχουμε όλα σχεδόν τα μυθιστορήματα της Ζωρζ Σαρρή και κάποια άλλων σύγχρονων Ελλήνων συγγραφέων (Κοντολέων, Ψαραύτη, Μάστορη, Τίγκα, Παπαθεοδώρου, Μανδηλαράς κ.α.) Μα η κοινωνική δυσκαμψία της ελληνικής ζωής δεν επιτρέπει μια ολοκληρωμένη και σε ένα ουσιαστικά γενικευμένο βαθμό ανάπτυξη αυτού του είδους. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα ελληνικά έργα για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες ή ασφυκτιούν ή αυτόβουλα εντάσσονται μέσα στα όρια της εφηβικής / νεανικής λογοτεχνίας

Με την είσοδο του 21ου αιώνα και με τις νέες δομές ανάπτυξης της διακίνησης και προώθησης της λογοτεχνίας τόσο των ενηλίκων όσο και των νέων επιβάλλονται έξωθεν και άνωθεν νέες κατηγοριοποιήσεις των λογοτεχνικών κειμένων. Αυτές οι νέες συνθήκες στην περιοχή των κειμένων που έχουν να κάνουν με την περίοδο της εφηβικών αναζητήσεων επανεξετάζουν τη θέση τους εκείνη που είχε διαχωρίσει το λογοτέχνημα που απευθύνεται σε ενήλικα αναγνώστη από εκείνο που στρέφεται προς τον αναγνώστη που σχεδόν ολοκληρώνει την εφηβεία του και αποφασίζουν να υπενθυμίσουν πως το καλό λογοτεχνικό έργο μπορεί να «συνομιλεί» και με μικρούς  και με μεγάλους. Και παράλληλα βέβαια υπονοούν (μα και ελπίζουν) πως τα μυθιστορήματα αυτά θα ενδιαφέρουν περισσότερες ηλικιακές ομάδες αναγνωστών (άρα και από περισσότερους θα αγοραστούν).

Αλλά, επειδή η παλιά ονομασία του Bildungsroman (μυθιστόρημα ενηλικίωσης) χρησιμοποιείται πλέον σε μελέτες της λογοτεχνίας, ένας νέος και πλέον ελκυστικός όρος καθιερώνεται στην αγορά –crossover  novel (δες σημείωση στο τέλος). Τα μυθιστορήματα crossover είναι εκείνα τα λογοτεχνικά έργα που, αν και στηρίζονται σε θέματα που αφορούν τον έφηβο (μερικές φορές ακόμα και ένα παιδί), εντούτοις με τη γλωσσική τους ενσάρκωση και τον εσωτερικό φωτισμό του θέματός τους, μπορούν να κρατήσουν το ενδιαφέρον και ενός ενήλικου αναγνώστη. Με τούτη, λοιπόν, τη νέα ονομασία τα μυθιστορήματα αυτού του είδους μπορούν να βρουν αναγνώστες από διάφορες ηλικίες. Κλασικό πλέον, αν και αρκετά πρόσφατο παράδειγμα ενός επιτυχημένου crossover μυθιστορήματος, είναι το Η κλέφτρα των βιβλίων του Μαρκ Ζούσακ. Σε μια προηγούμενη περίοδο, το μυθιστόρημα αυτό θα θεωρείτο ένα καθαρό και καλό δείγμα μυθιστορήματος ενηλικίωσης.

Όλα τα πιο πάνω έχουν στην Ελλάδα φτάσει και με καθυστέρηση και συχνά παραμορφωμένα. Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό εφήβων και ενηλίκων ήταν και παραμένει περιορισμένο. Ανάμεσα στη λογοτεχνία για παιδιά και στη λογοτεχνία των ενηλίκων, τα έργα που ασχολούνται με την εφηβεία-ενηλικίωση ελέγχουν το εύρος των προβληματισμών τους και/ ή στρέφονται προς τις παιδικές / νεανικές σειρές εκδοτικών οίκων ή «ενηλικιώνουν» βίαια τους έφηβους πρωταγωνιστές τους, ώστε να ενταχθούν τα ίδια σε σειρές νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Ίσως όμως, να πρέπει και εδώ, στον τόπο μας, να γίνει σαφές πως ανάμεσα στο μυθιστόρημα ενηλικίωσης  Μεγάλες Προσδοκίες, στο μυθιστόρημα για νεαρούς ενήλικες αναγνώστες Ο πόλεμος της σοκολάτας και στο crossover Η κλέφτρα των βιβλίων, οι μόνες διαφορές που μπορεί κανείς να βρει είναι όσες έχουν να κάνουν με τον χρόνο συγγραφής τους. Όχι με την ποιότητα της γραφής, μήτε με την ουσιαστική ανάλυση και εμβάθυνση σκέψεων και συναισθημάτων.

Σημείωση: Ως crossover λογοτεχνικά έργα θεωρούνται ακόμα και κλασικά κείμενα της καθαρής παιδικής λογοτεχνίας. Για παράδειγμα τα «Παραμύθια» του Όσκαρ Γουάιλντ, Η Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων του Κάρολ, Ο Μικρός Πρίγκιπας του Εξυπερύ, ο Πήτερ Παν του Μπάρρυ κ.α. Έργα λογοτεχνικά μεγάλης ποιότητας που, αν και κατά βάση απευθύνονται σε ένα παιδί, με μεγάλη ικανοποίηση διαβάζονται και από ενήλικο αναγνώστη.

Ο Μάνος Κοντολέων είναι συγγραφέας και κριτικός.

Άλλα κείμενα:

• Ελένη Μπετεινάκη: «Με ένα λευκό φτερό»
• Smriti Prasadam-Halls: «Το μικρό νησί»
• «“Το αγόρι με τις δυο καρδιές” των Χάμεντ και Χεσαάμ Αμίρι σε σκηνοθεσία Τάκη Τζαμαργιά» του Μάνου Κοντολέων
• Ίλι Ντεμνέρι: «Θυμάμαι»
• Σπύρος Γιαννακόπουλος: «Κοσμοναύτης»

Twitter