«Ρασκόλνικωφ – προτάσεις αυτογνωσίας» της Ελένης Λαδιά
Στην μνήμη της μητέρας μου, Ευδοξίας Λαδιά
«Αλλ’ απέτυχα, διά τούτο είμαι άθλιος.» (Έγκλημα και τιμωρία, μτφρ. Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη)[1]
Βεβαίως και το μυθιστόρημα του Φ. Ντοστογιέφσκι χρειάζεται αλλεπάλληλες αναγνώσεις, διότι έχει πολλές στρωματογραφήσεις. Ο Ρασκόλνικωφ εγκλημάτησε στηριζόμενος στην εφαρμογή μιας θεωρίας, η οποία διέκρινε την φύση και τον νόμο. Το ίδιο θα κάνει και ο Φ. Νίτσε για τον υπεράνθρωπό του, διαχωρίζοντας την ηθική των κυρίων από την ηθική των δούλων. Το πρότυπο, όμως, και για τους δύο αποτελεί ο πλατωνικός Καλλικλής.[2] Ποιος ήταν ο Καλλικλής, ο αντίπαλος συνομιλητής του Σωκράτους, ο οποίος εμφανίζεται στον διάλογο του Πλάτωνος Γοργίας; Ήταν όντως κάποιο υπαρκτό –όπως αναφέρεται από τους μελετητές– πρόσωπο, καταγόμενο από τις Αχαρνές, που ζητούσε να πολιτευθεί; Θα έλεγα πως ο τύπος του Καλλικλέους ήταν ίσως το alter ego του Πλάτωνος, η δαιμονική του πλευρά, όπως ήταν και ο σκοτεινός Σωκράτης της Πολιτείας, καθώς και ο Θρασύμαχος, ο εκπρόσωπος της νέας ηθικής στο ίδιο έργο, αυτός που θεωρούσε ολόκληρη την ηθική μία σύμβαση. Ο Καλλικλής πιστεύει πως οι αδύναμοι άνθρωποι και το πλήθος θεσπίζουν τους νόμους. Αυτοί που θέλουν την ισότητα είναι οι χειρότεροι· γι’ αυτό ζητούν να εξισωθούν με τους καλύτερους. Η ίδια η φύση, τονίζει με παρρησία ο Καλλικλής στον Γοργία του Πλάτωνος, φανερώνει την δικαιοσύνη της, αποδεικνύοντας πως είναι δίκαιο να πλεονεκτεί ο καλύτερος του χειροτέρου και ο δυνατότερος του πιο αδύναμου. Τούτο φαίνεται ακόμη και στις περιπτώσεις των ζώων, σε όλα τα είδη και τα γένη.
Ο Ρασκόλνικωφ, φοιτητής ων και πριν από το έγκλημα, γράφει ένα δοκίμιο, το οποίο βρίσκει δημοσιευμένο ο ανακριτής του Πορφύρης Πετρόβιτς και γίνεται η αιτία μιας βαθιάς μεταξύ τους συζήτησης. Το άρθρο του Ρασκόλνικωφ ανέφερε υπαινικτικώς πως υπάρχουν στον κόσμο ορισμένα πρόσωπα που έχουν το δικαίωμα να κάνουν όλων των ειδών τα εγκλήματα και τις ατιμίες, και πως γι’ αυτά δεν υπάρχουν νόμοι. Η σύνοψη του άρθρου: Οι άνθρωποι διαιρούνται σε κοινούς και εξαιρετικούς. Οι κοινοί δεν έχουν το δικαίωμα να προχωρήσουν πέρα από τον νόμο. Αυτό το δικαίωμα ανήκει στους ξεχωριστούς. Ο ξεχωριστός άνθρωπος έχει το δικαίωμα να επιτρέψει μόνος του στην συνείδησή του να περάσει πάνω από διάφορα εμπόδια. Το άρθρο αναφέρει επίσης ονόματα επιστημόνων, νομοθετών, αρχηγών θρησκειών, που θεμελίωσαν νέους νόμους καταργώντας τους παλαιούς. Οι μεγάλοι άνδρες, λοιπόν, αλλά «και εκείνοι που ξεπερνούν το κοινό μέτρο, δηλαδή και κείνοι που, έστω ως ένα σημείο, είναι ικανοί να πουν κάτι καινούργιο, πρέπει εκ φύσεως να ’ναι το δίχως άλλο εγκληματίες – λιγότερο ή περισσότερο, εννοείται, κατά τις περιστάσεις».[3] Αν χρειασθεί κάποιος από τους εξαιρετικούς για την ιδέα του να περάσει έστω και πάνω από ένα πτώμα, πάνω από αίμα, τότε αυτός ο άνθρωπος μπορεί να δώσει το δικαίωμα στην συνείδησή του να περάσει πάνω από πτώμα – ανάλογα, φυσικά, με την ιδέα του και το μέγεθός της. Μόνον με αυτή την έννοια έχουν το δικαίωμα στο έγκλημα.
Εδώ εντοπίζουμε το πρόβλημα στην φράση: τότε ο άνθρωπος αυτός μπορεί να δώσει το δικαίωμα στην συνείδησή του να περάσει πάνω από πτώμα. Και τι είναι, άραγε, η συνείδηση; Ένα ρολόγι που το κουρντίζουμε κατά βούληση ή μια δύναμη με την αγριότητα του φυσικού στοιχείου;
Κατά τον Ρασκόλνικωφ, ο εξαιρετικός άνθρωπος δίνει το δικαίωμα στην συνείδησή του...
Στον ίδιο συνέβη το αντίθετο. Δεν μπόρεσε να επιτρέψει στην συνείδησή του να περάσει πάνω από το πτώμα, ακόμη κι αν αυτό ήταν μιας αντιπαθητικής γραίας, μιας τοκογλύφου γραίας. Άρα ο Ρασκόλνικωφ δεν ανήκε στους εξαιρετικούς, διότι, αν ήταν από την κατηγορία τους, δεν θα είχε εφιάλτες, λιγοψυχίες, ούτε ψυχικές παλινδρομήσεις, κι ούτε θα ήταν τόσο ευάλωτος στις προτροπές της θεόσταλτης και θεοσεβούμενης πόρνης Σόνιας να φιλήσει το χώμα ζητώντας συγχώρεση από την γη και τα πλάσματά της.
Γι’ αυτό και λέγει στην αδελφή του, Ντούνια: «Αλλά με το πρώτο βήμα τα παράτησα, γιατί είμαι δειλός! Αυτό είναι το ζήτημα!»[4]
«Όμως εγώ... δεν μπόρεσα να αντέξω ούτε στο πρώτο βήμα, γιατί είμαι ένας παλιάνθρωπος και τίποτα παραπάνω! Να ποια είναι όλη η ουσία!»[5]
Δειλός, παλιάνθρωπος, άθλιος, αυτό είναι το πόρισμα από την αυτογνωσία του Ρασκόλνικωφ, που επιθύμησε αλλά δεν μπόρεσε να γίνει εξαιρετικός.
[Ιανουάριος 2016]
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Θ. Δοστογιέφσκι, Το έγκλημα και η τιμωρία, μτφρ. Αλεξάνδρου Παπαδιαμάντη, πρόλογος Εμμανουήλ Ροΐδη, εκδ. Ιδεόγραμμα, Αθήνα 1992, σελ.471.
[2] Βλ. δοκίμιο Ελένης Λαδιά για Καλλικλή, με τίτλο «Πυρήνες μελλοντικών δοκιμίων», στο Ποικιλόγραφο βιβλίο (άρθρα, ομιλίες, δοκίμια) 1972-2012, Αθήνα 2012. Επίσης, για Καλλικλή βλ. Δ.Ν. Λαμπρέλλης, Το υποκείμενο της δύναμης: Καλλικλής, Nietzsche, Negri, εκδ. Καρδαμίτσα 2003.
[3] Φ. Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία, α’ τόμος, μτφρ. Άρη Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη 1990.
[4] Φ. Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και τιμωρία, μτφρ. Σωτήρη Πανταζή, εκδ. Διεθνείς Εκδόσεις.
[5] Φ. Ντοστογιέφσκι, Έγκλημα και Τιμωρία, α’ τόμος, μτφρ. Άρη Αλεξάνδρου, εκδ. Γκοβόστη 1990.
