του Χρήστου Τριανταφύλλου

Η διάσημη φράση «Nothing is true, everything is permitted» θα μπορούσε να αποτελεί, νομίζω, το μότο της εποχής· αφορμή για τη σκέψη αυτή αποτελεί το ζήτημα που προέκυψε με τον κολοσσιαίο τυφώνα Σάντι, ο οποίος έπληξε, μεταξύ άλλων, την πόλη της Νέας Υόρκης. Από το γεγονός αυτό εκκινούν τρία νήματα: αυτό της «τηλεοπτικότητας», αυτό της ευθραυστότητας του πολιτισμού και αυτό της αυθεντικότητας της Εικόνας, ως έννοιας.

Ξεκινώντας από τον πρώτο άξονα, πρέπει να τονιστεί ότι η πόλη της Νέας Υόρκης αποτελεί, τόσο σε συμβολικό όσο και σε πραγματικό επίπεδο, το επίκεντρο των διεθνών εξελίξεων και, πιο συγκεκριμένα, τη «Μέκκα» της παγκοσμιοποιημένης Δυτικής κουλτούρας. Έχοντας δει την αναπαράσταση της καταστροφής της τόσες φορές κινηματογραφικά –από την υπερπαραγωγή Independence Day του 1996 και την αμερικανική μεταφορά του Godzilla του 1998 έως τους φετινούς Avengers– η αίσθηση που προκαλείται ενώπιον των πραγματικών γεγονότων μόνο ως αμήχανη μπορεί να χαρακτηριστεί. Δεν υπονοώ τόσο ότι η έκθεση στην πλαστή καταστροφή προκαλεί μηχανιστικά μια «απονέκρωση» συναισθημάτων για τον πόνο των Αμερικανών –αν και αυτό δεν είναι απίθανο σε κάποιο βαθμό– όσο ότι, σε επίπεδο παραστάσεων, η κραταιά πρωτεύουσα του Δυτικού πολιτισμού υφίσταται πρωτοφανείς καταστροφές σε πραγματικό χρόνο. Η διαφορά από παλαιότερες περιστάσεις, για παράδειγμα πολεμικές ανταποκρίσεις από μακρινές χώρες, έγκειται αφενός στο γεγονός ότι πρόκειται για την πόλη που σχεδόν μόνιμα[1] επιλέγεται ως θέατρο της καταστροφής, και αφετέρου στην ιδιάζουσα φύση της πόλης αυτής και στις σχεδόν μυθικές διαστάσεις που έχει λάβει στην επικρατούσα κουλτούρα. 

Το δεύτερο νήμα βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το πρώτο, αλλά αφορά το επίπεδο του πραγματικού, και όχι αυτό του συμβολικού. Πρόκειται για την τραγική συνειδητότητα της εύθραυστης φύσης του σύγχρονου πολιτισμού: όπως επισημάνθηκε από αμερικανικά μέσα ενημέρωσης[2], στην ευρύτερη περιοχή που χτυπήθηκε από τη φυσική καταστροφή, εδρεύουν μεγάλα κέντρα αποθήκευσης, servers, βάσεις δεδομένων και υπηρεσίες παγκόσμιας δικτύωσης. Με άλλα λόγια, στο υποθετικό σενάριο κατά το οποίο κάποιο φαινόμενο πλήττει τις υποδομές αυτές, η παγκόσμια ροή πληροφορίας, του σημαντικότερου αγαθού του σημερινού πολιτισμού δηλαδή, καταρρέει. Οι συνέπειες ενός τέτοιου γεγονότος είναι ανυπολόγιστες, τόσο στη συγχρονία, όσο και στη διαχρονία: το συντριπτικό ποσοσό των σημερινών πόρων, πληροφοριών και πάσης φύσεως στοιχείων βρίσκεται αποκλειστικά σε ψηφιακή μορφή. Αυτό σημαίνει πως, σε περίπτωση μιας βίαιης διακοπής του συνεχούς, μια ολοκληρωτική καταστροφή κάθε τεκμηρίου, καταλοίπου και ένδειξης είναι συντριπτικά πιθανότερη απ’ ό,τι στο παρελθόν. Προφανώς, δεν αναφέρομαι στο ενδεχόμενο πυρηνικού πολέμου, διότι στην περίπτωση αυτή είναι σχεδόν αδύνατον να διατηρηθεί οποιαδήποτε συμβατική μορφή τεκμηρίων σε μεγάλη κλίμακα. Το ακριβώς αντίθετο ενδεχόμενο, να μην υπάρξει, δηλαδή, καμία βίαια διακοπή, ή, σε περίπτωση που υπάρξει, να μην επιφέρει ουσιαστική καταστροφή των τεκμηρίων, δεν πρέπει να εφησυχάζει την ανθρωπότητα από την επώδυνη σκέψη ότι ο πολιτισμός της βασίζεται, όλο και περισσότερο, σε ψηφία αποθηκευμένα σε σκληρούς δίσκους.

Το τρίτο στοιχείο που θέλω να αναδείξω σχετίζεται με την καθαρώς επικοινωνιακή και πολιτισμική διάσταση του θέματος. Τις πρώτες ώρες του συμβάντος εμφανίστηκαν στο διαδίκτυο δεκάδες αναφορές, ρεπορτάζ και φωτογραφίες του τυφώνα, όπως γίνεται πάντοτε σε αυτές τις περιπτώσεις. Το ιδιάζον εδώ βρίσκεται στο γεγονός πως ορισμένες από τις φωτογραφίες που κυκλοφόρησαν ευρέως, έχοντας τεράστια απήχηση στα social media, αποδείχθηκαν πλαστές[3]. Η κατασκευή φωτογραφιών είναι ένα πάρα πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στον κόσμο του διαδικτύου[4], αλλά εν προκειμένω βρισκόμαστε μπροστά στη θεμελιώδη πλαστογράφηση ενός μεγαλειώδους φυσικού φαινομένο, εν τη εξελίξει του μάλιστα. Το ζήτημα δεν είναι βέβαια ηθικό –πέρα από την στρεβλή εικόνα που προκαλεί στους μη αυτόπτες μάρτυρες– αλλά κυρίως έχει να κάνει με τη φύση της εικόνας ως πιστής αναπαράστασης της πραγματικότητας. Οι προεκτάσεις, φυσικά, είναι τεράστιες, αλλά στη συγκεκριμένη περίπτωση αυτό που μου προκάλεσε τη μεγαλύτερη εντύπωση είναι η ψευδής αναπαράσταση ενός φαινομένου πολύ πέρα από τα όρια της ανθρώπινης δύναμης και προοπτικής: η «κατασκευή» δηλαδή ενός τυφώνα διαφορετικού από αυτόν που πραγματικά υπήρχε, η τοποθέτηση των ψηφίδων με τέτοιο τρόπο, ώστε το θέαμα της καταστροφής να αναδεικνύεται πρωτίστως ως τέτοιο, με ακραιφνώς αισθητικούς όρους· η προσθήκη του Αγάλματος της Ελευθερίας στη φωτογραφία ενός τυφώνα που συνέβη αλλού, ως δημιουργία ενός κάδρου που τηρεί όλες τις αισθητικές συμβάσεις του σχετικού κινηματογραφικού είδους, ή των φωτογραφιών που συναντώνται στο Google Earth· το παιχνίδι, εντέλει, με υλικά καταστροφής και η υποταγή των τελευταίων σε μια παράδοξη αισθητική και νοητική συνθήκη. Η επιτομή, δηλαδή, του νοήματος της φράσης με την οποία ξεκίνησε αυτό το κείμενο.

Twitter