«Μ. Καραγάτσης: 55 χρόνια από τον θάνατό του»
Το έργο του Μ. Καραγάτση, του πιο πολυδιαβασμένου συγγραφέα της Γενιάς του ’30, πενήντα πέντε χρόνια μετά τον θάνατό του συνεχίζει να ζωντανεύει την εποχή του Μεσοπολέμου. Συγγραφέας που υπηρέτησε μέχρι τον πρόωρο θάνατό του το μυθιστόρημα και χειραφετήθηκε, όπως και πολλοί άλλοι συγγραφείς, από τις εφημερίδες της εποχής, διακρίθηκε ανάμεσα στους ομοτέχνους του ως «ένας από τους οξύτερους παρατηρητές και ελεγκτές της νεοελληνικής αστικής ιδίως κοινωνίας», κατά την εύστοχη παρατήρηση του Γ.Π. Σαββίδη. Ο Μίτια Καραγάτσης γεννήθηκε συγγραφέας. Εκεί που τα συνομήλικά του παιδιά, αρχές του προηγούμενου αιώνα, παίζανε με τις ώρες στις αυλές των σπιτιών ή στους δρόμους, εκείνος πάλευε με μολύβια και χαρτιά. Μέσα του γεννιόταν ο δημιουργός που θα μορφοποιούσε τη δική του πραγματικότητα το ίδιο επιδέξια όπως όταν εικονογραφούσε τα πρόσωπα των ιστοριών του. Πρόσωπα λίγο περίεργα, λίγο ασαφή, σχέδια που στο κείμενο παίρνουν ζωή και κίνηση, τόσο που να ξεφεύγουν από το πρότυπο που έγινε η αφετηρία της γέννησής τους, τόσο που να ξεφεύγουν κι από τον ίδιο τον συγγραφέα τους. Από μια στιγμή και μετά, οι ήρωές του διεκδικούσαν και κέρδιζαν επάξια την αυτονομία τους. Όσο για τον συγγραφέα, εκείνος υποτασσόταν στη μοίρα του και συνέχιζε. Τη μοίρα του συγγραφέα.
Ακόμα και το όνομά του το απόκτησε κι αυτό με μια ζαβολιά της μοίρας. Άκουγε συχνά να τον αποκαλούν «Μίτια» στη φοιτητική παρέα. Κάτι ξέρανε όλοι εκείνοι οι «διαπρεπείς», οι μελλοντικοί άξιοι της νομικής επιστήμης. Το δέχτηκε με χαμόγελο ξεθωριασμένης απόγνωσης, που όμως έκρυβε επιμελώς μια ιδέα ικανοποίησης.
Έχοντας από νωρίς ξεφύγει από τους προσδιορισμένους νόμους, όπου μια γενιά συγγραφέων «διαπαιδαγωγεί» το αναγνωστικό κοινό, ο Καραγάτσης μέσα από το μυθιστόρημα, που αποτέλεσε προνομιακό πεδίο έκφρασης του πνεύματος της εποχής, μετουσιώνει στη γραφή του την εμπειρία του ανθρώπου που απολαμβάνει, διαψεύδεται, πονά ή πικραίνεται.
Ο Δημήτρης Ροδόπουλος βαφτίστηκε «Μίτια» στην οδό Σόλωνος, σε κάποιο αμφιθέατρο, προφανώς από την παρέα των υποψήφιων πτυχιούχων της Νομικής που οι άλλοι αποκαλούσαν σαρκαστικά «Διαπρεπείς», ενώ οι ίδιοι δεν έμοιαζαν καθόλου να ενοχλούνται (βλ. στα Νεανικά διηγήματα). Το αντίθετο, μάλιστα. Τους κολάκευε να ασχολούνται μαζί τους και πανηγύρισαν σχεδόν όταν δημοσιεύτηκε στην Εστία το χρονογράφημα του Παύλου Νιρβάνα «Οι διαπρεπείς», με αρκετά ειρωνικά σχόλια σε βάρος τους. Το όνομα αυτό, «Διαπρεπείς», οφειλόταν στον καθηγητή Σ. Σεφεριάδη, πατέρα του ποιητή Γιώργου Σεφέρη, ο οποίος τους «βομβάρδιζε συνεχώς πάνω από την έδρα της Οδού Σίνα με τόσες “διαπρεπείς του Δημοσίου Διεθνούς Δικαίου φυσιογνωμίας”, ώστε η παρέα δεν μπόρεσε “να αντισταθεί στον πειρασμό της διαπρεπωσύνης”»!
Στον Δημήτρη Ροδόπουλο άρεσε το καινούριο του όνομα, μόνο που δεν άφηνε να ακούγεται ολόκληρο. Ως συγγραφέας προτίμησε τελικά να υπογράφει με ένα κεφαλαίο Μ μπροστά από το επίθετο που διάλεξε ο ίδιος, το «Καραγάτσης», λογοτεχνικό ψευδώνυμο φανερής προέλευσης. Τα ίχνη του φτάνουν ψηλά στην αγαπημένη του θεσσαλική φύση, στα καραγάτσια, τις φτελιές της Ραψάνης και πιο συγκεκριμένα στο καραγάτσι του Αϊ-Θανάση, στην άκρη του χωριού, στον Επάνω Μαχαλά, ένα μεγάλο δέντρο στην αυλή της εκκλησίας που τον κορμό του για να τον αγκαλιάσουν χρειάζονταν οκτώ άντρες με απλωμένα τα χέρια. Εκεί νοίκιαζε κάθε καλοκαίρι το ίδιο σπίτι ο Καραγάτσης, για να βρίσκεται τον περισσότερο χρόνο της μέρας κάτω από τον ίσκιο του μεγάλου δέντρου και ν’ αγναντεύει με τις ώρες. Μόνο κάπου κάπου σημείωνε κάτι σ’ ένα μπλοκάκι που έβγαζε από την τσέπη του. Η γριά Αναστάσαινα, η καντηλανάφτισσα, έλεγε πως τον είχαν μαγέψει τα στοιχειά που βρίσκονταν στον κορμό του δέντρου κι ότι είχε απαρνηθεί τον πατέρα του κι έκανε πατέρα το δέντρο του Αϊ-Θανάση, το καραγάτσι. Εκείνο όμως το κεφαλαίο Μ στάθηκε αρκετά παραπλανητικό. Ακόμα και σήμερα είναι για πολλούς το αρχικό του «Μιχάλης» ή του «Μανώλης».
Έχοντας από νωρίς ξεφύγει από τους προσδιορισμένους νόμους, όπου μια γενιά συγγραφέων «διαπαιδαγωγεί» το αναγνωστικό κοινό, ο Καραγάτσης μέσα από το μυθιστόρημα, που αποτέλεσε προνομιακό πεδίο έκφρασης του πνεύματος της εποχής, μετουσιώνει στη γραφή του την εμπειρία του ανθρώπου που απολαμβάνει, διαψεύδεται, πονά ή πικραίνεται. Από τη σχέση του αυτή με την πραγματικότητα πηγάζει τόσο ο κυνισμός (κάτι που απέβη παραπλανητικό για τους μελετητές του), όσο και ο ατιθάσευτος σαρκικός πόθος. Ως αφηγητής, ο Καραγάτσης επιτρέπει στους χαρακτήρες του να εμφανίζονται όπως πραγματικά είναι, αποδεσμευμένοι από κομφορμισμούς και κοινωνικές ή ηθικές συμβάσεις.
Για το αφηγηματικό έργο του Μ. Καραγάτση έχουν γενικότερα πολλά γραφεί. Άλλοι θεώρησαν τις ίδιες τις αντιφάσεις του ως «το ισχυρότερο όπλο του στην τάση του να προκαλεί» (Βαγγέλης Αθανασόπουλος), ενώ άλλοι διέκριναν στα γραπτά του τη «θυελλώδη κατακτητική ιδιοσυγκρασία ενός Μπαλζάκ» (Ανδρέας Καραντώνης). Οι μυθιστορηματικοί του ήρωες αποτελούν περισσότερο αλληγορίες παρά συγκεκριμένους ανθρώπους, ένας Γιούγκερμαν είναι περισσότερο μια συνισταμένη επιδιώξεων παρά μια οντότητα. Η κριτική έχει σημειώσει, ωστόσο, ότι η πρόσληψη του μυθιστοριογράφου Καραγάτση δεν μπορεί να είναι εφικτή αν αγνοηθεί ο διηγηματογράφος Καραγάτσης.
