«Ο λόγος της εικόνας ή η εικόνα του λόγου» της Ιωάννας Ασσάνη
Όταν η εικόνα παραμένει στην αφήγησή της, ξεφεύγει από την εικαστικότητα και μεταπηδά σε έναν κόσμο όπου ο λόγος υπερισχύει της αιτίας και του μέσου της. Η εικαστική εικόνα κρατά ενδοσκοπική στάση και μια αυτοδιάθετη κριτική άποψη απέναντι στα πράγματα. Είναι ένας τρόπος να μεταπλάθεται η σκέψη, η ιδέα, σε κωδικούς οι οποίοι ανατρέχουν στη ρίζα της εικόνας κι όχι στα φαινόμενά της. Μιλώντας για οπτικές τέχνες είναι καλό να αναφέρουμε ότι δημιουργούνται συχνά παράπλευρες, συνδυαστικές μορφές τεχνών που άλλοτε επιδεικνύουν μεταξύ τους χαοτικές διαφορές, άλλοτε δημιουργούν γεφυρώματα και συνδέσεις. Το τι ονομάζουμε εικαστικές τέχνες είναι διαρκώς υπό συζήτηση και τα αναμεταξύ τους όρια συνεχώς μετατοπίζονται. Κατά κύριο λόγο είναι οι τέχνες που ασχολούνται με την όψη. Σε αυτές ανήκουν κυρίως η ζωγραφική, η γλυπτική, η χαρακτική και ακολουθούν με προϋποθέσεις η φωτογραφία, οι δράσεις (performances), η βιντεοτέχνη κ.ά. Στις μεικτές οπτικές τέχνες επίσης έχουμε τον χορό, το θέατρο, τον κινηματογράφο κ.ά.
Τα όρια μεταξύ των τεχνών, οι διακυμάνσεις που ορίζουν την ταυτότητα και κάνουν τους λεπτούς διαχωρισμούς καθοριστικούς, βρίσκονται στη μέθοδο και στην αιτία της ύπαρξης του εκάστοτε είδους, ανεξάρτητα από τεχνικές ή μέσα. Έχουμε τις τέχνες που ασχολούνται με τις έννοιες του κάλλους, της όψης, της εικόνας – άλλες παλιές και άλλες σύγχρονες (ζωγραφική, χαρακτική, βιντεοτέχνη, netart κ.ά.) και τις εφαρμοσμένες όπως η αγγειοπλαστική, η γραφιστική, η εικονογράφηση, η σκηνογραφία-ενδυματολογία κ.ά. Άλλες πάλι έχουν ξεχωρίσει σε αυτόνομο είδος, όπως η αρχιτεκτονική. Συχνά βλέπουμε τις παράπλευρες αυτές μορφές τεχνών να αιωρούνται σε ασύνορα πεδία, πότε της μιας και πότε της άλλης τέχνης, ανασχηματίζοντάς τες σε νέο είδος. Έτσι, η φωτογραφία π.χ. μπορεί να παραμείνει στην πιστή αναπαράσταση της εικόνας, εστιάζοντας θεματικά στο αντικείμενο, χωρίς να επιδιώκει νοηματικές και εικονοπλαστικές παραπομπές, ή να κινηθεί σε βαθύτερα οπτικονοηματικά μονοπάτια ξεφεύγοντας από τις θεματικές της εξαρτήσεις. Το ίδιο μπορεί να συμβεί και με το θεατρικό κουστούμι, όπου από χρηστικό αντικείμενο μπορεί να μεταπλαστεί σε γλυπτό με ύφασμα, απαρνούμενο την αρχική του χρηστικότητα.
Οι διαφορές λοιπόν βρίσκονται στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα ως δομικό και μορφοπλαστικό στοιχείο. Το βάρος στην εικαστική τέχνη δίνεται στην εικόνα και παραμένει εκεί, χωρίς να προχωρά ή να στέκεται αποκλειστικά στην έννοια των λέξεων.
Ποια είναι, λοιπόν, τα σύνορα που καθορίζουν την ταυτότητα της κάθε τέχνης; Αν μελετήσουμε τις λειτουργίες της γλώσσας ως επικοινωνιακού μέσου, τότε μπορεί να αναγνωρίσουμε το σύστημα που διαφοροποιεί τις τέχνες μεταξύ τους, ως αυτή η γλώσσα να είναι η εκάστοτε οπτική μορφή που καθορίζει τα σύνορά τους. Ας πάρουμε λοιπόν το παράδειγμα της γραφής στη ζωγραφική, τη γραφιστική, την εικονογράφηση και το γκράφιτι, σε τέσσερις διαφορετικές μορφές καλλιτεχνίας. Η γραφή μεταφέρει την ιδέα ή το γεγονός άμεσα. Είναι ένας συμπεφωνημένος κοινός τρόπος κατανόησης και διαλεκτικής του λόγου. Η γλώσσα, η γραφή εμπλουτίζεται με στοιχεία που εισβάλλουν πολλές φορές ακατέργαστα από τις συνθήκες που κάθε φορά τής επιβάλλονται. Στον συνθετικό Κυβισμό, για παράδειγμα, τα γράμματα (επικολλήσεις εφημερίδων) μπήκαν στη θέση της οπτικής ύλης ως οι επικολλήσεις μιας πραγματικότητας πέρα από λόγο και νόημα (αντικατάσταση της εικόνας του αντικειμένου από το ίδιο το αντικείμενο). Τα γράμματα χρησιμοποιήθηκαν επίσης με διαφορετικό τρόπο στα επόμενα κινήματα, όπως στην ποπ αρτ (αναφορές σε διαφημίσεις, παραπομπές σε αναγνωρίσιμα σύμβολα) ή στην εννοιολογική τέχνη (ο λόγος ως έννοια, ταύτιση έργου και λόγου).
Στον αντίποδα τώρα έχουμε την εμφάνιση ενός άλλου «οπτικού λόγου», που λειτουργεί πέραν του νοήματος και της συντακτικής μορφής της γλώσσας. Στα greeklish, που είναι ευρέως διαδεδομένα στον κυβερνοχώρο, οι λατινικοί χαρακτήρες λειτουργούν εικονοπλαστικά στην ελληνική γλώσσα κι όχι δομικά, δεν επηρεάζουν δηλαδή τα νοήματα ή το συντακτικό του λόγου. Θεωρώντας ότι μπορούμε να εκφραστούμε γραπτά με διαφορετικά στοιχεία, κρατώντας όμως τη δομή της γλώσσας, καταλήγουμε στον συλλογισμό ότι αυτό που εντέλει δημιουργούμε είναι μια νέα εικονοπλαστική κρυπτογραφία. Εάν δε ξεφύγουμε και από τη συντακτική δομή της γλώσσας, τότε θα βρεθούμε εμπρός σε μια άποψη όπου οι εικόνες και τα σύμβολα αυτονομούνται, όπως για παράδειγμα γίνεται στο εικαστικό έργο του Κ. Ξενάκη, όπου τα «ιερογλυφικά στοιχεία» χρησιμοποιούνται ως συμβολική, εικονοπλαστική γραφή με τον ρυθμό και την οπτική της αυτονομία. Ο λόγος δηλαδή γίνεται στοιχείο αισθητικής καταγραφής μιας πραγματικότητας έξω από λέξεις και έννοιες, κάτω από το κριτικό βλέμμα του εικαστικού καλλιτέχνη. Οι διαφορές λοιπόν βρίσκονται στον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιείται η γλώσσα ως δομικό και μορφοπλαστικό στοιχείο. Το βάρος στην εικαστική τέχνη δίνεται στην εικόνα και παραμένει εκεί, χωρίς να προχωρά ή να στέκεται αποκλειστικά στην έννοια των λέξεων.
Στην τέχνη του γκράφιτι, πάλι, η λέξη και η εικόνα αποκτούν συχνά διακοσμητικό χαρακτήρα μεταπηδώντας ανάλογα με τον δημιουργό, πότε στις εφηρμοσμένες, πότε στις εικαστικές τέχνες. Από τη μία οι κρυπτογραφικές υπογραφές στους δημόσιους τοίχους, στα εγκαταλειμμένα σπίτια και σε κάθε δυνατή επιφάνεια γίνεται η κατά συρροήν μόδα για κάθε φιλόδοξο χέρι, από την άλλη η ανάπτυξη της οπτικής των γραμμάτων δανείζεται τα χαρακτηριστικά της από τη γραφιστική (3d γράμματα) και την όψη της από την εικονογράφηση των κόμικς, διαιρώντας έτσι την τέχνη των δρόμων σε δύο συγγενή σχήματα. Ορισμένες μορφές του γκράφιτι μετατρέπονται σε εικονοπλαστικές και ανάγονται σε εικαστική τέχνη με επιρροές από την ποπ αρτ (καλλιτεχνικό κίνημα του '50) περνώντας έτσι με την εικόνα και τον ρεαλισμό τα κοινωνικοπολιτικά τους μηνύματα. Σε αυτό το είδος βρίσκονται οι καλλιτέχνες των δρόμων: Kith Haring (με τα συμβολικά του, ανθρωπόμορφα μοτίβα), Banksy (με τη γραφιστική τεχνική των stencils και τις εννοιολογικές τους απολήξεις), JR (με τις φωτοαπεικονίσεις του) κ.ά. Αν προχωρήσουμε δε στις εικονογραφήσεις των κόμικς, θα δούμε ότι ο λόγος με την εικόνα αφηγούνται αμφότερες και συντρέχουν εμφανίζοντας συχνά στα σχέδιά τους τις εικονοπλαστικές τους αξίες. Η πολυχρωμία, η αυστηρότητα και η ευφορία, για παράδειγμα, του έργου του Roy Lichtenstein στη δεκαετία του '60 ξεφεύγει από την αφηγηματικότητα των κόμικς και μεταπηδά σε πιο καθαρές εικαστικές αναζητήσεις. Η τέχνη του σαφώς εμπνέεται από την κουλτούρα των κόμικς, της διαφήμισης και της κατανάλωσης, κρατώντας όμως καθαρή τη δυναμική της εικόνας. Οι κουκκίδες του Lichtenstein (Benday dots) που γεμίζουν το εσωτερικό των σχημάτων είναι από τα πλέον αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά του έργου του, τοποθετώντας τον στους σπουδαιότερους εικαστικούς καλλιτέχνες της ποπ αρτ.
Μπορούμε εν κατακλείδι να πούμε πως η λεπτή διαχωριστική γραμμή των πολλαπλών μορφών των τεχνών είναι ένα περιπλεκόμενο κουβάρι με πολλές άκρες, όπου συνεχώς ξεχωρίζουν ανάλογα με τον τρόπο με τον οποίο μεταφέρουν κάθε φορά τα εσωτερικά τους μηνύματα. Οι εικαστικές τέχνες, πολύμορφες, ελεύθερες και εύπλαστες κυκλοφορούν μεταπηδώντας στον χρόνο, καταγράφοντας ιστορικά και πολιτιστικά στην ανθρωπότητα τις εσωτερικές τους αποκαλύψεις.
Τα έργα που συνοδεύουν το κείμενο είναι του Κωνσταντίνου Ξενάκη.
