«Υπόγειο και κρυστάλλινο παλάτι»
Φυσικά το υπόγειο και το κρυστάλλινο παλάτι στο έργο του Ντοστογιέφσκι Σημειώσεις από το Υπόγειο * δεν είναι αρχιτεκτονικές κατασκευές αλλά νοητικά σχήματα. Είναι και τα δύο περιπτώσεις των άκρων. Ο άνθρωπος του υπογείου είναι ιδιόμορφος με επίγνωση της μοναδικότητάς του, όταν φωνάζει: «είμαι ο ένας και είσαστε η ολότητα». Μοναδικότητα όμως καθόλου ευχάριστη και μάλλον δυστυχισμένη. Η επιθυμία της ελευθερίας τον αναγκάζει να διαγράψει το παραδεκτό, από την ολότητα, αξίωμα: «δύο επί δύο ίσον τέσσερα». Γιατί να είναι έτσι; αναρωτιέται οργισμένος. Μπορεί να είναι και πέντε, έξι ή οποιοσδήποτε αριθμός, λέγει, λησμονώντας όμως πως οτιδήποτε δεχθεί κανείς δεν είναι παρά μία αρχή, ένα αποτύπωμα αξιώματος. Αξίωμα μη εφαρμόσιμο στην πραγματικότητα και αιρετικό, όπως το προσωπικό θέλημα στον μοναστικό βίο. Έχει την αυτεπίγνωση πως είναι άνθρωπος χωρίς ιδιότητες, γι’ αυτό αναζητά μια θετική ιδιότητα, έστω και την τεμπελιά. Είναι και αυτή κάτι στέρεο και σίγουρο.
Ο άνθρωπός μας είναι ρευστός σαν ηρακλείτειο ποτάμι. Η μοχθηρία του υπόκειται σε χημική αποσύνθεση και δεν εκδηλώνει την υγιεινή εκδίκηση του θετικού ανθρώπου, για τον οποίον έχει αντιφατικά συναισθήματα: τον περιφρονεί αλλά και τον ζηλεύει. Υποτιμά το πρόσωπό του από κακία και αναρωτιέται πώς είναι δυνατόν να σέβεται κάποιος τον εαυτό του, όταν προσπαθεί να ανακαλύψει ηδονή ακόμη και στο αίσθημα της αυτοταπείνωσης. Αντιπαθεί πολύ το κρυστάλλινο παλάτι, το σύμβολο, θα λέγαμε, του ολοκληρωτισμού και της παγκοσμιοποίησης. Εκεί διαμένουν άνθρωποι-στρατιωτάκια.«Εσείς πιστεύετε στο κρυστάλλινο κτήριο, το αιωνίως ακατάλυτο, σε ένα τέτοιο δηλαδή που ούτε την γλώσσα μας δεν θα μπορούμε να βγάλουμε στα κρυφά, ούτε να δείξουμε με την γροθιά την απειλή μας». Αυτός δεν πιστεύει σε αυτό το κτήριο, που εντός του δεν υφίσταται το δικαίωμα της επιθυμίας. Έτσι δεν θα εκλάβει, μήτε σε περίπτωση μεγάλης ανάγκης, ένα κοτέτσι για παλάτι, κι ορκίζεται να του κοπεί το χέρι αν κουβαλήσει έστω κι ένα μικρό τούβλο για την κατασκευή του. Ο άνθρωπος θέλει να είναι ελεύθερος, να αγαπά και τα μαρτύριά του, ισχυρίζεται, γιατί αυτά είναι ο μοναδικός λόγος της συνείδησης. «Σ’ ένα κρυστάλλινο παλάτι μάλιστα είναι και αδιανόητα: τα μαρτύρια σημαίνουν αμφιβολία, σημαίνουν άρνηση και τι κρυστάλλινο παλάτι θα είναι, όταν αμφιβάλλει κανείς γι’ αυτό;»
Το Υπόγειο είναι η ακραία περίπτωση της μοναξιάς και του, αυτιστικού σχεδόν, στοχασμού ενώ το κρυστάλλινο παλάτι το θανατηφόρο χτύπημα του προσωπικού θελήματος.
*Φιοντόρ Μ. Ντοστογιέφσκι, Σημειώσεις από το Υπόγειο, μετάφραση Ελένης Λαδιά-Τατιάνας Ντίκο από τα ρωσικά, επίμετρο Ελένης Λαδιά, εκδόσεις Αρμός 2003.
