Στις 5 Ιανουαρίου 2016 συμπληρώθηκαν 95 χρόνια από τη γέννηση του Ελβετού συγγραφέα Φρίντριχ Ντίρενματ (1921-1990). Ο Ντίρενματ γεννήθηκε στην πόλη Κόνολφιγκεν, κοντά στη Βέρνη, και σπούδασε Φιλοσοφία, Λογοτεχνία και Θετικές Επιστήμες στα Πανεπιστήμια της Βέρνης και της Ζυρίχης. Εκτός από τη συγγραφή σημαντικών θεατρικών έργων, έγραψε αστυνομικά μυθιστορήματα, διηγήματα, σενάρια για ταινίες, θεατρικά για το ραδιόφωνο, κριτικές τέχνης και δοκίμια. Γνωστά είναι επίσης και τα σκίτσα του, τα οποία αποτελούν βασική προεργασία των έργων του.

Ο Ντίρενματ είναι ένας από τους σημαντικότερους δραματουργούς της μεταπολεμικής γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Η θεωρητική του προσέγγιση στη δραματική τέχνη, όπως την ανέπτυξε κυρίως στο έργο του Προβλήματα Θεάτρου (1954) κερδίζει μία ισάξια θέση δίπλα στη θεωρία του Μπρεχτ.

Έχοντας ως πρότυπο τον Αριστοφάνη, επιλέγει την κωμωδία ως μέσο έκφρασης της κοινωνικής του κριτικής πάνω στη σκηνή. Θεωρεί ότι είναι αδύνατον να γραφτούν τραγωδίες στα μέσα του 20ού αιώνα, διότι οι προϋποθέσεις στον σύγχρονο κόσμο είναι διαφορετικές. Τα παγκόσμια δρώμενα δεν καθορίζονται πια από άτομα, αλλά από μηχανισμούς εξουσίας. Η τραγωδία προϋποθέτει ενοχή, ευθύνη, μέτρο, ενώ στην εποχή μας η ευθύνη δεν είναι πια ατομική, αλλά συλλογική. Ένας Κρέων σήμερα δεν θα αναλάμβανε προσωπικά, όπως στον Σοφοκλή, την υπόθεση Αντιγόνη, την υπόθεση θα την έκλειναν αθόρυβα οι γραμματείς του. Επομένως, η απάντηση του θεάτρου σε αυτή τη χαοτική κατάσταση του κόσμου είναι η κωμωδία. Η κωμωδία γεννιέται από μια ιδέα που πηγάζει από το παρόν, το οποίο μπορεί να γίνει κατανοητό προβάλλοντάς το μέσα από κωμικά στοιχεία.

Η τραγωδία προϋποθέτει ενοχή, ευθύνη, μέτρο, ενώ στην εποχή μας η ευθύνη δεν είναι πια ατομική, αλλά συλλογική. Ένας Κρέων σήμερα δεν θα αναλάμβανε προσωπικά, όπως στον Σοφοκλή, την υπόθεση Αντιγόνη, την υπόθεση θα την έκλειναν αθόρυβα οι γραμματείς του. Επομένως, η απάντηση του θεάτρου σε αυτή τη χαοτική κατάσταση του κόσμου είναι η κωμωδία.

Η αισθητική της κωμωδίας του Ντίρενματ συνδέεται άμεσα με τη μορφή του γκροτέσκο. Το γκροτέσκο αποτελεί μέσο αποστασιοποίησης από τα δρώμενα στη σκηνή, ενώ κάτω από το πρίσμα του συνδυάζονται συγχρόνως οι αντιφατικές καταστάσεις του κωμικού και του τραγικού στοιχείου, του αστείου και του τρομακτικού, με αποτέλεσμα το γέλιο να σβήνει στα χείλη του θεατή, πριν καν εκφραστεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τραγικής κωμωδίας αποτελεί ίσως το γνωστότερο θεατρικό έργο του Ντίρενματ, Η επίσκεψη της Γηραιάς κυρίας (1956), όπου η κατακόρυφη πτώση ηθικής και αξιών εκδηλώνεται μέσα από γκροτέσκα στοιχεία και μέσα από μια υπερβολικά παράδοξη πραγματικότητα. Για τον Ντίρενματ, η επιλογή της κωμωδίας ως μέσο θεατρικής έκφρασης δεν αποκλείει την ύπαρξη του τραγικού στοιχείου, αντιθέτως η κωμωδία μπορεί να το αναδείξει μέσα από μια τρομακτική στιγμή ή μέσα από ένα αδιέξοδο, ακριβώς όπως αναδύεται το τραγικό στοιχείο μέσα από πολλές κωμωδίες του Σαίξπηρ.

Επίσης, ο Ντίρενματ εστιάζει στην ύπαρξη του θαρραλέου ανθρώπου, εκείνου που παρά την απελπισία του αποστασιοποιείται από τον χαοτικό κόσμο, για να τον εκτιμήσει, να προσδιορίσει και να αναγνωρίσει το μερίδιο ενοχής του στην κατάπτωση της κοινωνίας του. Με αυτόν τον τρόπο, αποκαθίσταται η χαμένη τάξη πραγμάτων στη συνείδησή του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αλφρεντ Ιλ στην Επίσκεψη της Γηραιάς κυρίας.
Για τον Ντίρενματ, το θέατρο απεικονίζει έναν παρηκμασμένο αξιακά κόσμο, τον οποίο συγκρίνει συχνά με τον μυθικό λαβύρινθο, σκέψη άμεσα συνδεδεμένη με τη δομή της κοσμοθεωρίας του, του περιβάλλοντός του και κατ’ επέκταση του έργου του.

Τα μοτίβα του Μινώταυρου και του συμβολικού λαβύρινθου τα επεξεργάζεται σε τρία έργα του: στα διηγήματα Η παγίδα (1946) και Η πόλη (1947) και στην μπαλάντα Μινώταυρος (1985), ενώ ως σκίτσο δημοσιεύεται 14 φορές από το 1958 έως το 1985. «Καθώς ταυτίστηκα με τον Μινώταυρο, πραγματοποίησα την πρώτη διαμαρτυρία μου, αυτή κατά της γέννησής μου. Επίσης, ταυτίστηκα με αυτούς που εξορίστηκαν στον λαβύρινθο και, τέλος, ταυτίστηκα με τον Δαίδαλο, τον δημιουργό του λαβύρινθου, επειδή κάθε ατομική προσπάθεια να αντιμετωπίσουμε, να διαμορφώσουμε τον κόσμο μας, δείχνει την προσπάθεια δημιουργίας ενός αντιπαραβαλλόμενου κόσμου, στον οποίον ο αρχικός κόσμος τελικά παγιδεύεται». Ο σταθερός ενθουσιασμός και η διαρκής αναφορά στον πολυδιάστατο μύθο του λαβύρινθου και του Μινώταυρου καταδεικνύουν την επεξεργασία πολύπλοκων προβληματισμών και αδιέξοδων καταστάσεων σχεδόν κατά τη διάρκεια όλου του συγγραφικού του έργου.

Το σχέδιο και η ζωγραφική διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην πορεία του, καθώς είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με το συγγραφικό του έργο και αποδεικνύουν την αυστηρή μελέτη και τον σχεδιασμό της δομής του έργου του, σε αντιπαραβολή με τον συγκεχυμένο κόσμο που προβάλλει. «Τα σκίτσα μου δεν είναι συμπληρωματικές εργασίες των έργων μου, αλλά είναι τα σχεδιασμένα και ζωγραφισμένα πεδία μάχης, πάνω στα οποία διαδραματίζονται οι αγώνες, οι περιπέτειες, οι πειραματισμοί και οι ήττες της συγγραφικής μου δραστηριότητας».

Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στη Βέρνη, ο Ντίρενματ ζωγράφισε τους τοίχους της σοφίτας όπου έμενε, τους οποίους μετά τη μετακόμισή του χρωμάτισαν και επικάλυψαν οι επόμενοι ενοικιαστές. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ανακαλύφθηκε το εικαστικό έργο του και το Ελβετικό Λογοτεχνικό Αρχείο συνέβαλε στην αποκάλυψη και συντήρηση των τοιχογραφιών. Από το 1994 ο χώρος περιήλθε στην ιδιοκτησία του Ιδρύματος Ντίρενματ και διατίθεται προς ενοικίαση σε ερευνητές λογοτεχνίας και τέχνης.

Οι πηγές της θεματολογίας των έργων του Ντίρενματ είναι ποικίλες και εξάγονται τόσο από το γνωστικό, όσο και από το βιωματικό του πεδίο. Κυρίως επικεντρώνεται σε θέματα όπως η δικαιοσύνη, η ενοχή, η εξιλέωση, η ελευθερία του ατόμου και ο κλοιός της εξουσίας σε όλες τις μορφές της. Στα παρακάτω έργα του, η υπόθεση περιστρέφεται γύρω από θέματα ενοχής και απονομής δικαιοσύνης: Ο δικαστής και ο δήμιος του (1950), Η υποψία (1951), Η βλάβη (1956), Η επίσκεψη της Γηραιάς κυρίας (1956), Abendstunde im Spätherbst (Βραδινή ώρα στο τέλος του φθινοπώρου, 1957), Η υπόσχεση (1958), Οι Φυσικοί (1962) και Δικαιοσύνη (1985).

Για τον Ντίρενματ, το θέατρο δεν μπορεί να αλλάξει την αφόρητη πραγματικότητα, οφείλει όμως να παρουσιάζει εναλλακτικές δυνατότητες και να συμβάλλει με αυτόν τον τρόπο στην αντιμετώπισή της, στην αποδοχή της από τον άνθρωπο, όμως ο άνθρωπος δεν πρέπει να εγκαταλείπει τον αγώνα. Η τέχνη δεν είναι ποτέ αντικειμενική, πάντα φέρει στοιχεία του δημιουργού της και δεν μπορεί να δώσει έτοιμες ή συγκεκριμένες λύσεις. Η τέχνη εξελίσσεται, δεν μένει στάσιμη, όσον αφορά το περιεχόμενό της. Η λογοτεχνία έχει περιορισμένο πεδίο δράσης, ένας ποιητής μπορεί με το έργο του στην καλύτερη περίπτωση να προβληματίσει, σπάνια να επηρεάσει, όμως δεν μπορεί ποτέ να μεταβάλει μια κατάσταση. Τη θεωρία του για την τέχνη γενικότερα την εφάρμοσε σε προσωπικό επίπεδο. «Τον κόσμο, όπως τον βίωσα, τον αντιμετώπισα με έναν κόσμο που επινόησα».

Τα πρώτα χρόνια της συγγραφικής πορείας του, τα έργα του δεν γνώρισαν επιτυχία στην Ελβετία. Το 1952, το έργο Ο γάμος του κυρίου Μισισιπί ανέβηκε με επιτυχία στη θεατρική σκηνή της Γερμανίας, αλλά η μεγάλη καταξίωση ήρθε το 1956 με την τραγική κωμωδία Η επίσκεψη της Γηραιάς κυρίας. Με το έργο αυτό εδραίωσε τη θεατρική συγγραφική του υπόσταση και καθιερώθηκε ως δραματουργός με διαχρονική αξία. Η φήμη του ξεπέρασε τα σύνορα της χώρας του και ο Ντίρενματ απέκτησε οικονομική ανεξαρτησία, έπειτα από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα οικονομικής στενότητας.

Στις 14 Δεκεμβρίου 1990 πέθανε στο Νεσατέλ της Ελβετίας. Για τη συνολική αξία του έργου του διακρίθηκε με πολλά βραβεία, όπως το Βραβείο Λογοτεχνίας της Βέρνης (1954), το Βραβείο Σίλερ 1960, το Κρατικό Βραβείο Αυστρίας για την Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία (1983), το Βραβείο Λογοτεχνίας Jean Paul της Βαυαρίας (1985), το Βραβείο Γκέοργκ Μπίχνερ και το Βραβείο εις μνήμην του Φρίντριχ Σίλερ (1986). Έλαβε τον τίτλο του επίτιμου διδάκτορα από τα Πανεπιστήμια της Ζυρίχης και του Νεσατέλ, από το Πανεπιστήμιο της Νίκαιας στη Γαλλία, από το Temple University της Φιλαδέλφειας και από το Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ.

Από το 2000 λειτουργεί το Κέντρο Ντίρενματ στο Νεσατέλ, όπου φιλοξενούνται εκθέσεις και εκδηλώσεις για το έργο του μεγάλου Ελβετού συγγραφέα.

Twitter