ΟΙ ΚΩΜΙΚΟΙ, ΣΟΒΑΡΟΙ ΗΡΩΕΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ της Ανθούλας Δανιήλ
Κάθε χρόνο, στα αρχαία θέατρα βλέπουμε διάφορους ήρωες και αντιήρωες, πρωταγωνιστές, που φέρουν το βάρος μιας βαριάς μοίρας ή κατάρας, και άλλους που φέρουν το βάρος της απλής καθημερινής ζωής τους, βιώνουν περιστατικά σημαντικά ή ασήμαντα, που όμως μόνο ασήμαντα δεν είναι. Το αντίθετο, μάλιστα∙ είναι πάρα πολύ σημαντικά. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, ο αρχαίος ποιητής που βάλθηκε να γράψει μια κωμωδία, στον νου του είχε ένα σοβαρό κοινωνικό ή εθνικό γεγονός, γιατί ακόμα κι αν ο ήρωάς του ή η ηρωίδα του μας προκαλούν γέλια με τη συμπεριφορά τους, στην πραγματικότητα οι αιτίες θα μας προξενούσαν δάκρυα.
Έχουμε λοιπόν έναν μεγάλο ποιητή, κλασικό πια, στην αρχαία κωμωδία, τον Αριστοφάνη. Σε όλες τις κωμωδίες του καυτηριάζει τις καθημερινές συνήθειες των ανθρώπων, τους πολεμοκάπηλους, την παιδεία, τους κριτικούς της τέχνης, τους δικομανείς, τις γυναίκες, προ πάντων αυτές.
Μερικές από τις πιο γνωστές και αγαπητές κωμωδίες του στο κοινό όλων των αιώνων είναι αυτές που ασχολούνται με τον πόλεμο. Ποιος, ας υποθέσουμε, δεν ξέρει τους Αχαρνής, την Ειρήνη, τη Λυσιστράτη, για τον αντιπολεμικό τους χαρακτήρα; Ο αρχαίος λόγος κάθε καλοκαίρι, στα αρχαία θέατρα, μας υπενθυμίζει την τραγική επικαιρότητά του. Και ακόμα πόσο σύγχρονο είναι το αρχαίο θέατρο, όσο κι αν η γλωσσική διατύπωση φαίνεται οξύμωρη, δηλαδή εμπεριέχει αντίφαση, αφού υποστηρίζει πως κάτι αρχαίο είναι σύγχρονο.
Δεν υπάρχει, λοιπόν, άλλος συγγραφέας που έκανε τους ανθρώπους σε όλους τους αιώνες να γελάσουν περισσότερο και συγχρόνως να καταδικάσουν τον πόλεμο από τον Αριστοφάνη.
Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, που έγινε ανάμεσα στους Αθηναίους και στους συμμάχους τους, από τη μια μεριά, και στους Σπαρτιάτες και στους συμμάχους τους, από την άλλη, ένας εμφύλιος πόλεμος, παγκόσμιος πόλεμος με τα μέτρα της εποχής του, κράτησε είκοσι επτά χρόνια, από το 431 π.Χ. μέχρι το 404 π.Χ., εξάντλησε την Αθήνα και τη Σπάρτη αλλά και ταλαιπώρησε όλη την Ελλάδα που μπλέχτηκε σ' αυτόν. Έφθειρε τους ανθρώπους υλικά και, κυρίως, ηθικά. Και η ηθική κατάπτωση είναι η χειρότερη απ' όλες. Η Νικίειος Ειρήνη το 421 π.Χ. αμέσως παραβιάστηκε. Η σικελική εκστρατεία το 413 π.Χ. κατέληξε σε καταστροφή, η Αθήνα έχασε συμμάχους, έχασε και το οχυρό της στη Δεκέλεια, υπέστη τον λοιμό, έχασε ανθρώπους και αμαύρωσε το μεγαλείο της. Η συμφορά, λοιπόν, κρύβεται πίσω από την κωμωδία που ο Αριστοφάνης έγραψε και μας κάνει να γελάμε, για να μη μας κάνει να κλαίμε. Ας δούμε όμως μερικές λεπτομέρειες για την κάθε κωμωδία και τον ήρωά της.
ΑΧΑΡΝΗΣ
Αχαρνείς (ή Αχαρνής, όπως γράφεται στην αρχαία, αττική, διάλεκτο) είναι οι κάτοικοι των Αχαρνών, του Μενιδίου δηλαδή. Η κωμωδία γράφτηκε το 425 π.Χ. Πρωταγωνιστής είναι ο Αχαρνεύς, Μενιδιάτης, Δικαιόπολις που, όπως δείχνει το όνομά του, επιθυμεί τη δίκαιη πόλη, ένας απλός καρβουνιάρης στο επάγγελμα. Ο Δικαιόπολις αποφάσισε, ύστερα από έξι χρόνια πολέμου, να κάνει χωριστή συνθήκη ειρήνης με τους Σπαρτιάτες, για τον εαυτό του και την οικογένειά του. Οι άλλοι όμως συνδημότες του, επίσης καρβουνιάρηδες, πέφτουν πάνω του να τον φάνε. Τον λιθοβολούν, τον φωνάζουν προδότη και πολλά άλλα. Αυτός, γελοιοποιώντας τον πόλεμο, ρεαλιστικά σκεπτόμενος, στο πλευρό της ζωής και όχι του θανάτου, αποδεικνύει στους συμπατριώτες του τα αγαθά της ειρήνης. Κι όλα τελειώνουν με γιορτή και γάμο, όπως σε όλες σχεδόν τις κωμωδίες.
Μια από τις πολύ επιτυχημένες παραστάσεις είναι εκείνη που είχε κάνει ο Κάρολος Κουν. Για κάθε παράσταση γράφεται διαφορετική μουσική και η πιο επιτυχημένη, για τους Αχαρνής, είναι αυτή που έγραψε ο Διονύσης Σαββόπουλος. Ανάμεσα στα άλλα πολύ ωραία τραγούδια της παράστασης είναι και εκείνο που μιλάει για την ανάπαυση του πολεμιστή και το αγαθό της Ειρήνης, ακόμα κι αν σερβίρεται σ' ένα μικρό φλιτζανάκι:
Κερνάω ειρήνη σ' ένα φλιτζανάκι
Έλα κι εσύ να πιεις που σ' έχω μάθει
Η ασπίδα μου θα κρέμεται στο τζάκι...
ΕΙΡΗΝΗ
Η κωμωδία Ειρήνη γράφτηκε το 421 π.Χ. Ήρωάς της είναι ο Τρυγαίος, ένας αμπελουργός από τα Μεσόγεια, απελπισμένος από τον πόλεμο. Το όνομα του ήρωα δείχνει το επάγγελμά του. Η «τρύγα» είναι το κατακάθι του κρασιού. Όπως φαίνεται από τη χρονολογία γραφής, ο πόλεμος, που ήθελε να καταργήσει ο Δικαιόπολις, δυστυχώς συνεχίζεται ακόμη και ο Τρυγαίος, οικονομικά, βρίσκεται σε χειρότερη θέση από τον Δικαιόπολι. Τα ελάχιστα αποθέματα, που είχαν οι άνθρωποι στις αποθήκες τους, έχουν τελείως εξαντληθεί. Οι κάτοικοι της πόλης, αλλά και της επαρχίας, υποφέρουν από την πείνα. Ο καημένος ο Τρυγαίος λέει πως την Ειρήνη την έχουν κλέψει και την έχουν φυλακίσει σε κάποιο υπόγειο, γι' αυτό αργεί να φανεί. Να μια ωραία αλληγορία της Λυγερής στον Άδη (δημοτικό) ή της Αρετούσας που κατεβαίνει τα σκαλοπάτια (Σεφέρης). Τελικά και αυτή η κωμωδία, όπως όλες, αφού εξυμνήσει τα αγαθά της ειρήνης, τελειώνει με γιορτή.
ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ
Η Λυσιστράτη γράφτηκε το 411 π.Χ. και έχει, επίσης, θέμα της τον πόλεμο που, δυστυχώς, ακόμα συνεχίζεται.
Κεντρική ηρωίδα της κωμωδίας είναι η Αθηναία Λυσιστράτη. Το όνομά της σημαίνει ότι «λύει τον στρατό», με άλλα λόγια καταργεί τον πόλεμο. Η Λυσιστράτη, λοιπόν, επειδή είχε αγανακτήσει με τους άντρες και τον πόλεμό τους, κι επειδή οι άντρες είχαν παραμελήσει τις δουλειές τους, κάλεσε τις γυναίκες από όλη την Ελλάδα, για να πείσει η καθεμιά τον άντρα της να σταματήσει τον πόλεμο και να κάνει ειρήνη με τους Σπαρτιάτες. Να γυρίσουν επιτέλους όλοι στα σπίτια τους, στα παιδιά τους και στις δουλειές της ειρηνικής ζωής.
Η κωμωδία αυτή παίζεται με επιτυχία πάντα. Μια από τις καλές παραστάσεις ήταν κι εκείνη που τη μουσική είχε γράψει ο Μάνος Χατζιδάκις και είχε τραγουδήσει ο Γιώργος Μούτσιος:
Ένα μύθο θα σας πω, που τον έλεγαν παιδιά
που τον λέγαμε παιδιά...
Ωραία μουσική για την ίδια κωμωδία έγραψε αργότερα και ο Γιώργος Κουρουπός. Ανάμεσα στα τραγούδια είναι το παρακάτω, που εξυμνεί την Αθήνα και τη Σπάρτη:
Μνήμη θεά, έλα κοντά, την ιστορία πες ξανά
για την Αθήνα, για την Αθήνα
και για την ήττα των Περσών κοντά στη Σαλαμίνα.
Κι ύστερα πες μας και για μας
και για το Λεωνίδα μας, το παλικάρι, το παλικάρι
που ήταν σαν άντρας δυνατός, γενναίος σαν λιοντάρι.
Στις Θερμοπύλες, στο στενό, φώναξε κι είπε στον εχθρό:
«Δε θα περάσεις! Δε θα περάσεις!»
ένας αυτός κι εκείνοι σαν την άμμο της θαλάσσης.
Ο Αριστοφάνης έγραψε 44 κωμωδίες. Σώζονται όμως μόνο έντεκα, οι παρακάτω:
Η Ειρήνη, 421 π.Χ., που υπερασπίζεται την ειρήνη. Οι Νεφέλες, 423 π.Χ., με θέμα την παιδεία και τη σοφιστική διδασκαλία. Οι Σφήκες, 422 π.Χ., σάτιρα του ανθρώπου που ταυτίζεται με τον ρόλο του. Οι Αχαρνής, 425 π.Χ., και Ιππείς, 424 π.Χ., που καυτηριάζουν τους φιλοπόλεμους. Η Λυσιστράτη και οι Θεσμοφοριάζουσες, το 411 π.Χ. Οι Βάτραχοι, 405 π.Χ., που εκφράζουν τις διαφωνίες και αντιδικίες φίλων και εχθρών, κάνουν λόγο για τις χαμένες αξίες και εμπεριέχουν και τον πρώτο διαγωνισμό ποιητικής. Οι Εκκλησιάζουσες, 392 π.Χ., που σατιρίζουν τις γυναίκες οι οποίες θέλουν να ασκήσουν αντρικούς ρόλους και ο Πλούτος , 388 π.Χ., που ασκεί κριτική σ' αυτούς που έχουν τον πλούτο και τον κρατούν για τον εαυτό τους. Οι Όρνιθες, όμως, είναι μια από τις πολύ ωραίες κωμωδίες, που τρέχει όλος ο κόσμος να τη δει όταν παίζεται στο Ηρώδειο, στην Επίδαυρο, αλλά και όπου αλλού. Πρωτοπαίχτηκαν στα Μεγάλα Διονύσια το 414 π.Χ. και η σκηνή ανοίγει με δυο Αθηναίους, δυσαρεστημένους από την κοινωνική κατάσταση και τους συμπολίτες τους, οι οποίοι αποφασίζουν να φύγουν και να ιδρύσουν μια πόλη στα σύννεφα, τη Νεφελοκοκκυγία, στον κόσμο της ουτοπίας, και να ζήσουν παρέα με τα πουλιά. Νομίζω πως είναι ο Όσκαρ Ουάιλντ που είπε πως η Αγγλία δεν θα γίνει αυτοκρατορία, αν δεν προσθέσει στις κτήσεις της την ουτοπία. Γι' αυτήν την ουτοπία έγραψε ο Μάνος Χατζιδάκις την καταπληκτική αθάνατη μουσική του, που αυτονομημένη από την παράσταση ακούγεται ακόμα με λατρεία, διαιωνίζοντας την επικαιρότητά της. Ανάμεσα στα ωραία τραγούδια είναι και αυτό που μιλάει για την καλλικέλαδη αηδόνα:
Ω, καλή μου ξανθιά,/ συντροφιά μου γλυκιά,
που μαζί σου λαλώ/ κάθε ωραίον σκοπό,
ήρθες, ήρθες, εφάνης/ με σουραύλι να υφάνεις
ύμνους, κελαηδισμούς,/ ήχους εαρινούς,
εμπρός, αρχίνα, πες τους/ γλυκά τους αναπαίστους.
Τα αρχαία θέατρα μοιάζουν με κοχύλια, μέσα στα οποία εμείς, οι σύγχρονοι θεατές, κάθε χρόνο, και όλοι οι άλλοι, εδώ και δυόμισι χιλιάδες χρόνια, συναντάμε τα αρχαία μας αδέλφια∙ ακούμε τη φωνή τους, γελάμε, κλαίμε, ενώνουμε τη φωνή μας με τη δική τους, και ζητούμε λύση στα αιώνια προβλήματα του ανθρώπου, ειρήνη και κοινωνική δικαιοσύνη. Ακόμα κι αν τα αιτήματα που έθεσε ο αρχαίος ποιητής δεν πραγματώθηκαν, οι κωμωδίες του και τα λυρικότατα χορικά του μας παρηγορούν και μας ευφραίνουν.
