Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΝ του Φίλιππου Φιλίππου
Η ΕΠΟΝ, η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων, ιδρύθηκε τον Φεβρουάριο του 1943 σ' ένα σπίτι στους Αμπελοκήπους, στην οδό Δουκίσσης Πλακεντίας 3, με πρωτοβουλία αριστερών νέων. Βασικός κορμός της ήταν η Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ) και σε αυτήν συμμετείχαν δέκα οργανώσεις, ανάμεσά τους η «Φιλική Εταιρεία Νέων» και η «Λεύτερη Νέα», που είχαν ιδρυθεί νωρίτερα. Η πλειονότητα των μελών της ΕΠΟΝ ήταν αγόρια, οπότε η ηγεσία της φρόντισε να ενταχθούν σε αυτήν και κορίτσια για να διευκολύνεται η στρατολόγηση• ήταν δύσκολη η προσέγγιση μιας κοπέλας από αγόρια. Ο Μάνος Χατζιδάκις, κάτοικος Παγκρατίου, και η Ελένη Γλύκατζη, κάτοικος Βύρωνα, έγιναν μέλη της οργάνωσης σχεδόν από την αρχή της ίδρυσής της. Εκείνος πήγαινε σε νυχτερινό γυμνάσιο επειδή εργαζόταν την ημέρα, εκείνη ήταν μαθήτρια στο 4ο Θηλέων. Ο Χατζιδάκις υπήρξε απλό μέλος, ενώ η Γλύκατζη ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής της ΕΠΟΝ. Είχαν γίνει φίλοι, αφού μεγάλωσαν σε κοντινές γειτονιές.
Στο Παγκράτι υπήρχαν δύο γυμνάσια που βρίσκονταν στην οδό Σπύρου Μερκούρη, το 7ο Αρρένων και το 4ο Θηλέων, όπου πήγαιναν και τα παιδιά από την Καισαριανή και τον Βύρωνα. Νοτιότερα ήταν η Γούβα με το δικό της γυμνάσιο, στην οδό Αγίου Αρτεμίου. Η Γλύκατζη, που είχε το «Νίκη» ως αγωνιστικό όνομα, αρχικά ήταν μέλος της «Λεύτερης Νέας», που αργότερα έγινε τμήμα της ΕΠΟΝ. Καθοδηγήτρια είχε την Άννα Συνοδινού. H αντιστασιακή δουλειά των κοριτσιών της «Λεύτερης Νέας» και της ΕΠΟΝ ήταν περιορισμένης έκτασης, έριχναν χαρτάκια με συνθήματα κάτω από τις πόρτες των σπιτιών. Στη συνέχεια, έγραφαν στους τοίχους συνθήματα με μαρκαδόρους και αργότερα με μπογιές και πινέλα. Γραμματέας της ΕΠΟΝ στις ανατολικές συνοικίες ήταν ο Χρήστος Πασαλάρης, ο οποίος στα τέλη του 1943 μετατέθηκε στον Υμηττό, επικεφαλής διμοιρίας της ΕΠΟΝ-ΕΛΑΣ.
Στην Πλατεία Μεσολογγίου του Παγκρατίου είχε την έδρα του προπολεμικά το Λαϊκό Θέατρο του Βασίλη Ρώτα, ο οποίος έμενε στην οδό Αστυδάμαντος. Στη διάρκεια της Κατοχής, ο Ρώτας ίδρυσε τη σχολή ηθοποιών Θεατρικό Εργαστήρι και ήταν η ψυχή των καλλιτεχνικών δρώμενων στην περιοχή. Τα παιδιά του, Μαρούλα, Ρένος και Νικηφόρος, μαζί με τα άλλα παιδιά της συνοικίας συμμετείχαν στα πάρτι της ΕΠΟΝ, όπου μεταξύ χορού, μουσικής και πολιτικών συζητήσεων σερβίρονταν ρεβιθοκεφτέδες. Ο Μάνος Χατζιδάκις και η αδελφή του Μιράντα πήγαιναν τακτικά στα πάρτι, όπου γίνονταν και στρατολογήσεις νέων μελών. Άλλες φορές, τα αγόρια και τα κορίτσια που είχαν πόστα στην οργάνωση συμμετείχαν στα λεγόμενα αχτίφ, τις συνεδριάσεις των στελεχών, που γίνονταν σε επιλεγμένα φιλικά σπίτια.
Όταν στα Δεκεμβριανά ο ΕΛΑΣ της Αθήνας ηττήθηκε, η ηγεσία του πήρε απόφαση να αναδιπλωθεί, ενώ οι υπεύθυνοι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ των ανατολικών συνοικιών, ζυγίζοντας την κατάσταση, αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη και τα σπίτια τους. Ωστόσο, κανένας από τους υψηλά ιστάμενους ηγέτες δεν έδωσε τη διαταγή για την εκκένωση της Καισαριανής, του Παγκρατίου και του Βύρωνα. Ήδη οι συγκεκριμένες περιοχές είχαν μεταβληθεί σε ερείπια, ύστερα από τον καταιγιστικό βομβαρδισμό των Άγγλων, οι οποίοι έκαναν επιθέσεις με τανκς, ρουκετοβόλα και πυροβόλα κάθε διαμετρήματος.
Στις 29 Δεκεμβρίου, στις 9 και μισή το βράδυ, δόθηκε το σύνθημα της υποχώρησης με κατεύθυνση τον Υμηττό. Το Παγκράτι και η Καισαριανή πολιορκούνταν από τα αγγλικά στρατεύματα και τους Έλληνες συνεργάτες τους. Τα μεσάνυχτα, μετά την κατάπαυση των εχθροπραξιών, οι μαχητές και οι αριστεροί κάτοικοι των ανατολικών συνοικιών συγκεντρώθηκαν στην κεντρική πλατεία της Νέας Ελβετίας. Οι μονάδες του ΕΛΑΣ άρχισαν να υποχωρούν σε πλήρη τάξη. Οι κάτοικοι πήραν μαζί τους χρειώδη, κουβέρτες και τρόφιμα, και προχώρησαν προς την Ηλιούπολη. Έφτασαν στην Πηγάδα, στην περιοχή του Κοπανά, και μέσα από τα μονοπάτια τράβηξαν για την κορυφή του βουνού, όπου φυσούσε δυνατός άνεμος και έπεφτε χιονόνερο. Μαχητές με το πολυβόλο στην πλάτη βοηθούσαν γέρους και γριές να σκαρφαλώσουν τα κατσάβραχα.
Μαζί με τους κατοίκους έφευγαν και οι δραστήριοι επονίτες, μεταξύ των οποίων και η παρέα του Μάνου Χατζιδάκι και της Ελένης Γλύκατζη. Ήταν γνωστοί στην περιοχή λόγω της συμμετοχής τους σε πολιτικά και καλλιτεχνικά δρώμενα και φοβούνταν μη συλληφθούν από τους Άγγλους, οι οποίοι έκαναν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στην περιοχή.
Ενώ στα σπίτια των ανατολικών περιοχών συνεχίζονταν εν μέσω κακοκαιρίας οι έρευνες για τον εντοπισμό αριστερών μαχητών, οι υποχωρούντες ανέβηκαν στον Υμηττό. Από την κορυφή κατέβηκαν στην άλλη μεριά του βουνού κι έφτασαν στο Λιόπεσι (Παιανία) και στο Κορωπί. Προχώρησαν προς την Αγία Παρασκευή, τράβηξαν για το Χαλάντρι και τη Φιλοθέη, ανέβηκαν στα Τουρκοβούνια και στις 31 Δεκεμβρίου βρέθηκαν στην Κυψέλη. Εκεί φιλοξενήθηκαν σ' ένα σπίτι, όπου οι ένοικοι με τους φιλοξενούμενούς τους γιόρταζαν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Κρύφτηκαν κάμποσες μέρες μαζί με άλλους συντρόφους τους. Για να τους δίνει θάρρος, ο Μάνος Χατζιδάκις καθόταν μπροστά σ' ένα πιάνο, τους έπαιζε μελωδίες και τους απήγγελλε το «Μπολιβάρ» του Νίκου Εγγονόπουλου.
Όταν στις αρχές Ιανουαρίου έφτασαν οι Άγγλοι στην Κυψέλη, οι ελασίτες και οι επονίτες από το Παγκράτι αποφάσισαν να την εγκαταλείψουν. Μαζί τους ήταν κι η παρέα του Μάνου Χατζιδάκι και της Ελένης Γλύκατζη. Κατευθύνθηκαν προς το τέρμα Πατησίων κι από εκεί μέσω Μενιδίου ανέβηκαν στην Πάρνηθα, τρώγοντας κονσέρβες. Χωρίς ρούχα, χωρίς αρβύλες, γεμάτοι ψείρες, προχωρούσαν και τραγουδούσαν επαναστατικά θούρια. Η Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ διηγείται (στην εφημερίδα Το Βήμα) πως ο Χατζιδάκις σταμάτησε στο Σχηματάρι και πως αυτή, πιο θαρραλέα, συνέχισε για τα Σκούρτα κι από εκεί για την Πύλη και τη Θήβα. Από τη μεριά του, ο Χατζιδάκις στο βιβλίο του Ο καθρέφτης και το μαχαίρι λέει πως κατά την υποχώρηση προς την Καστοριά μαζί με τον στρατό του ΕΛΑΣ διάβαζε το Μυθιστόρημα του Σεφέρη. Μέχρι πού έφτασε; Δεν γνωρίζουμε. Αυτό που ξέρουμε είναι πως γύρισε αργότερα (μάλλον τον Μάρτιο) στο σπίτι του, με τα πόδια, όπως πολλοί μαχητές και κάτοικοι της Αθήνας.
Το 1945, δύσκολη χρονιά για τον ίδιο και τους φίλους του (εξού και ο δίσκος του Ο σκληρός Απρίλης του '45), ο Χατζιδάκις έγραφε στη Νέα Γενιά της ΕΠΟΝ ανάλαφρα ποιηματάκια ως «Πέτρος Γρανίτης».
Τα παιδιά που 'ναι λουλούδια
μεγαλώνουν με τραγούδια.
Το τραγούδι είν' η χαρά
τραραρό τραραραρά...
Επίσης:
Η Ειρήνη χάραξε
και χαρά στην πλάση
σε μεγάλους και παιδιά
σ' ουρανούς και δάση.
Ακόμα:
Δεν πηγαίνει στο σκολειό...
Πώς να πάει η καψερούλα,
αφού έμεινε στο σπίτι
μοναχή νοικοκυρούλα;
*
Κλαίει, κλαίει η καψερούλα
κλαίει στη σκούπα, στο φαράσι...
Έντεκα χρονώ κορίτσι
να μην ξέρει να διαβάσει!
Τα χρόνια που ακολούθησαν, ο Μάνος Χατζιδάκις αφοσιώθηκε στη μουσική και αποστασιοποιήθηκε από την ΕΠΟΝ, η οποία τελικά διαλύθηκε τον Δεκέμβριο του 1947. Ο αγώνας είχε πλέον χαθεί και ο Χατζιδάκις πίστευε πως δεν είχε νόημα η συνέχισή του. Η μουσική τού χάρισε δόξα και χρήματα, οπότε τη δεκαετία του '60 άφησε το σπίτι στο Παγκράτι και μετακόμισε στην οδό Ρηγίλλης. Αγαπημένος του ελληνικού λαού, πέθανε στο νοσοκομείο Ευαγγελισμός στις 15 Ιουνίου 1994. Ένα ασθενοφόρο τον είχε μεταφέρει στα Επείγοντα με πνευμονικό οίδημα.
Τάφηκε στους πρόποδες του Υμηττού, στο νεκροταφείο της Παιανίας. Το μέρος το διάλεξε ο ίδιος για παντοτινή κατοικία – από εκεί βγαίνει ο ήλιος, προτού τον δουν οι Αθηναίοι να υψώνεται πάνω από τον Υμηττό. Την Παιανία την αγαπούσε, ήθελε ν' αγοράσει στην περιοχή ένα κτήμα για να ξεκουράζεται, μακριά από τη βουή του κόσμου. Ήταν κι οι αναμνήσεις του. Από το μέρος εκείνο είχε περάσει τον Δεκέμβριο του 1944, στην υποχώρηση του ΕΛΑΣ της Αθήνας προς το βορρά, μαζί με την Ελένη Γλύκατζη και τους συντρόφους του.
[Το παρόν κείμενο, το οποίο βασίζεται σε πολλές και ποικίλες πηγές, αποτελεί τμήμα ενός μεγαλύτερου κειμένου που βρίσκεται στο στάδιο της συγγραφής. Δημοσιεύεται με αφορμή τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατο του Μάνου Χατζιδάκι.]
