ΜΝΗΜΗ ΜΑΡΙΕΤΤΑΣ ΡΙΑΛΔΗ (ΑΘΗΝΑ, 1940-2013) της Σταυρούλας Γ. Τσούπρου
Η ηθοποιός, συγγραφέας και σκηνοθέτις Μαριέττα Ριάλδη έφυγε από κοντά μας στην εκπνοή του περασμένου έτους, στις 7 του Δεκέμβρη. Η αποχώρησή της ήταν μάλλον σιωπηρή, σε σύγκριση με την πολύ δυναμική παρουσία της όσο ζούσε και ανέπνεε στον χώρο του θεάτρου. Εδώ θα επιχειρήσουμε μία σύντομη αναφορά – φόρο τιμής στον βίο και την πολιτεία της.
Ήδη κατά τη διάρκεια των σπουδών της (πρώτα στη Σχολή Θεάτρου-Κινηματογράφου Λυκούργου Σταυράκου και ύστερα στη Δραματική Σχολή Ιωαννίδη, από όπου αποφοίτησε το 1963), η Μαριέττα Ριάλδη ξεκίνησε να συνεργάζεται με τον Δημήτρη Κολλάτο στο «Πειραματικό Θέατρο Τσέπης» (1960), παίζοντας στα έργα: Ευγένιου Ιονέσκο, Η φαλακρή τραγουδίστρια, Σάμιουελ Μπέκετ, Το τέλος του παιχνιδιού, Ουίλιαμ Ινγκ, Ένα βροχερό απόγευμα, Ρενέ ντε Ομπαλντιά, Ο μακαρίτης και Χάρολντ Πίντερ, Το δωμάτιο. Στην συνέχεια δημιούργησε δικό της θίασο και έδωσε παραστάσεις στην Αθήνα και στην Θεσσαλονίκη, με τα έργα τού Τένεσι Ουΐλλιαμς Προς κατεδάφισιν και Λαίδη Φθειροσόλ και την Ιφιγένεια εν Ταύροις του Ευριπίδη, ενώ συνεργάστηκε και με τον «Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας» του Κωστή Λειβαδέα (1961-1962), στα έργα: Ευριπίδη, Ιππόλυτος και Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος.
Το 1963 στέγασε το «Πειραματικό Θέατρο Τσέπης» σε μία μικρή αίθουσα και λίγο αργότερα ο θίασος μετονομάστηκε σε «Πειραματικό Θέατρο Μαριέττας Ριάλδη», αλλάζοντας κατά διαστήματα στέγη μέχρι το 1989, οπότε και εγκαταστάθηκε σε κεντρικό χώρο της Αθήνας, με την επωνυμία «Πειραματικό Θέατρο της Πόλης».
Στη μακρόχρονη καλλιτεχνική πορεία του θιάσου, η νεότατη, όπως διαπιστώνεται, στην αρχή της καλλιτεχνικής της σταδιοδρομίας, ηθοποιός σκηνοθέτησε, επιπλέον, ένα πολυσύνθετο ρεπερτόριο ανεβάζοντας και πολλά πρωτοποριακά έργα, τα οποία είχε γράψει, μεταξύ άλλων, και η ίδια. Εδώ θα αναφερθούμε, ανεξαρτήτως χρονολογικής σειράς, σε ορισμένα από τα πολυάριθμα έργα στα οποία πρωταγωνίστησε: Γιαν Οτσενάσεκ, Ρωμαίος, Ιουλιέτα και τα σκοτάδια, Ναζίμ Χικμέτ, Ο θρύλος της αγάπης, Ζαν-Πολ Σαρτρ, Οι μύγες, Αυγούστου Στρίντμπεργκ, Δεσποινίς Τζούλια και Ο χορός του θανάτου, Μποστ, Δον Κιχώτης, Κωστούλας Μητροπούλου, Η εκτέλεση, Άγγελου Τερζάκη, Ο πρόγονος, Σαίξπηρ, Άμλετ, Σοφοκλή, Ηλέκτρα, Λουίτζι Πιραντέλο, Έτσι είναι, αν έτσι νομίζετε, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, Ματωμένος γάμος, Ερρίκου Ίψεν, Βρικόλακες και Έντα Γκάμπλερ,Ευγένιου Ιονέσκο, Το μάθημα, Γιώργου Μανιώτη – Παύλου Μάτεσι – Κώστα Μουρσελά – Μαριέττας Ριάλδη κ.ά., Τα μάτια σ’ εμάς, παρακαλώ (σπονδυλωτό), Σιμόν ντε Μποβουάρ, Προδομένη γυναίκα (σε δική της διασκευή), Ντάριο Φο – Φράνκα Ράμε, Σεξ; Ε, μη σας χαλάσω το χατίρι, Μαριέττας Ριάλδη, Ο γυρισμός, Ουστ…, Σκ…, Μάο-Μάο, Τα παιδιά (έργο συνόλου), Παρακρατούπολη, Καφέ Σαντάν, Ωχ! (έργο συνόλου), Βαριετέ, Από τότε ή Ο παράλογος αναρχικός κύριος Ιονέσκο (σύνθεση κειμένων Ιονέσκο), Μεγάλη ντροπιαστική συζήτηση με νέους ηθοποιούς (Μονόλογος), Η Ελλάδα μετακομίζει.Ακόμη, στην τηλεοπτική εκπομπή «Το Θέατρο της Δευτέρας» (ΕΡΤ 1), παρουσιάστηκαν, από την ίδια και τον θίασό της, τα έργα: Άγγελου Τερζάκη, Ο πρόγονος, Ζαν Ανούιγ, Αντιγόνη και Μαριέττας Ριάλδη, Σκ…
Η Μαριέττα Ριάλδη σκηνοθετούσε τα περισσότερα από τα έργα που παρουσίαζε το «Πειραματικό Θέατρο». Επιπλέον, σκηνοθέτησε για το Εθνικό Θέατρο (1983) το έργο της Κάριλ Τσέρτσιλ, Πετυχημένες γυναίκες, ενώ στα προσωπικά της έργα που αναφέρθηκαν πιο πάνω πρέπει να προστεθούν και οι Άστεγοι (Εθνικό Θέατρο), Η κυρία χωρίς καμέλιες, καθώς και η συνεργασία της στη συγγραφή της επιθεώρησης Της Λαρίσης το ποτάμι («Θεσσαλικό Θέατρο»).
Δεν πρέπει να παραλείψουμε να αναφερθούμε στο ιδιαίτερο ενδιαφέρον το οποίο η Μαριέττα Ριάλδη έδειξε, καθ’ όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας της, προκειμένου για την προβολή νέων Ελλήνων συγγραφέων, στους οποίους και παραχωρούσε συχνά το θέατρό της για παραστάσεις. Αυτή η υποδειγματική προς συναδέλφους συμπεριφορά τιμήθηκε με ειδικό βραβείο από την Εταιρεία Ελλήνων Συγγραφέων. Στις διακρίσεις της συγκαταλέγονται επίσης: το αργυρό μετάλλιο στο Διεθνές Φεστιβάλ Νέων (Ζάγκρεμπ, 1965), για τα αποσπάσματα που παρουσίασε εκεί από τις τραγωδίες Ηλέκτρα και Μήδεια, καθώς και το έπαθλο στο Φεστιβάλ του Νανσί, για την παράσταση του έργου της Ο γυρισμός.[[1]]
Η Μαριέττα Ριάλδη ήταν ένας γλυκός, ευγενής, πλούσιος πνευματικά άνθρωπος με ανεξάντλητα αποθέματα εργατικότητας και θάρρους. Μετρημένη και αρχοντική στη συμπεριφορά της, αλλά, ταυτόχρονα, απλή και γενναιόδωρη, παρακολουθούσε και συμμετείχε στα πολιτικοκοινωνικά δρώμενα αρθρώνοντας πάντα, στον θεατρικό χώρο (και όχι μόνον), έναν καίριο λόγο. Θεωρώ πως αρμόζει να συμπεριλάβουμε στη σύντομη ετούτη αναφορά κάποια δικά της λόγια, όπως τα διατύπωνε στο «Θεατρικό Πρόγραμμα» για την παράσταση του σαιξπηρικού Άμλετ, την οποία είχε ανεβάσει στη διάρκεια της Χούντας, κατά την περίοδο 1971-1972:
Πρέπει να κρατάμε ζωντανό το ενδιαφέρον του θεατή για ν’ αποφύγουμε τον πιο θανάσιμο εχθρό ενός κλασσικού έργου: τ η ν π λ ή ξ η.[[2]]
Πρέπει να ανανεώσουμε το ενδιαφέρον για τα κλασσικά έργα, να βρούμε την αιτία και τους λόγους που έμειναν κλασσικά, να μιλήσουμε τον λόγο τους κι όχι ν’ απαγγείλουμε τους ρόλους τους. Η σημερινή ερμηνεία είναι πιο δύσκολη απ’ εκείνη που υπήρξε πριν από πενήντα χρόνια. Πρέπει να πείσης τον θεατή που έχει σήμερα απαιτήσεις και περισσότερες γνώσεις.
Ο σημερινός θεατής που έχει απαιτήσεις, σπάνια πηγαίνει να δει έναν μεγάλο ηθοποιό σε έργο που δεν διαγράφονται αξιώσεις. Προτιμά να δει ένα έργο που του μιλάει για προβλήματα που είναι συνυφασμένα με την ζωή του. Το μοντέρνο θέατρο δεν γράφει έργα για πρωταγωνιστές, γράφει για σύνολα που εκφράζονται μόνο λεκτικά.
Δεν θέλησα να προβάλω τον Άμλετ και ν’ αφήσω τ’ άλλα πρόσωπα στο σκοτάδι, αλλά αντίθετα ήθελα να φωτίσω περισσότερο εκείνα για να δούμε καλύτερα τον Άμλετ.
Και στον κινηματογράφο και στο θέατρο που έχω δει τον Άμλετ είχα προσέξει αυτό το διαχωρισμό, την προβολή μόνο του πρωταγωνιστή Άμλετ, αλλά δεν είμαι σύμφωνη, δεν νομίζω ότι τυχαία ο Σαίξπηρ έγραψε όλους τους άλλους ρόλους.
Τα περισσότερα κλασσικά έργα αφηγούνται θλιβερά γεγονότα και λες και έμειναν κλασσικά επειδή δεν έπαψαν ποτέ να διαδραματίζουν αυτά τα θλιβερά γεγονότα. Νομίζω ότι δεν μπορούμε να διαβάσουμε ούτε την καθημερινή μας εφημερίδα… είναι γεμάτη από γεγονότα που μας προκαλούν σοκ. Δεν προλαβαίνεις να λυπηθείς ή να ενδιαφερθείς για όλα.
Τον σημερινό θεατή τον ενδιαφέρει, πολύ λίγο, το πρόβλημα του Άμλετ, εάν δεν τον ταυτίσει με κάτι που αισθάνεται να καταπιέζει τον σημερινό, τον δικό του, κόσμο.
Ο Σαίξπηρ με τον Άμλετ έφτιαξε το πιο θαυμαστό και κολακευτικό πορτραίτο των ν έ ω ν. Στο πρόσωπο του Άμλετ υμνεί τους ν έ ο υ ς όλου του κόσμου που δ ε ν συμβιβάζονται με συμφεροντολόγους υποκινητές.
Δεν μπορούσε παρά να μεταχειριστεί την λιτότητα και την αλήθεια που σιγά-σιγά, ανάμεσα στους αιώνες που πέρασαν, πάγωσε και στυλιζαρίστηκε, κι έτσι ίσως να έχασε το άμεσο ενδιαφέρον του σημερινού θεατή.
Ο Άμλετ βρίσκεται πάνω από τα πρόσωπα που τον περιστοιχίζουν και από τις καταστάσεις που τον περιπλέκουν. Αδιαφορεί για τις επιπτώσεις που μπορεί να έχει η προκλητική συμπεριφορά του και προκαλεί τον δολοφόνο του πατέρα του αλλά και την μητέρα του που πλαγιάζει με τον δολοφόνο του πατέρα του. Τους φέρνει σε αδιέξοδο μέχρι να τους παρασύρει σε πράξεις βίαιες, έστω κι αν στρέφονται εναντίον της ίδιας του της ζωής, που του είναι αδιάφορη μια και δεν πιστεύει σε κανέναν και σε τ ί π ο τ α, απ’ την στιγμή που βλέπει την μητέρα του να προδίδει τον πατέρα του που την αγαπούσε τόσο:
…που δεν άφηνε ούτε τις αύρες τ’ ουρανού
να χαϊδέψουνε τραχειά το πρόσωπό της…
Έχουν γραφτεί άπειρες μελέτες για την προσωπικότητα του Άμλετ. Διερωτώνται για την τρέλλα του, αναλύουν τον χαρακτήρα του, τον κάνουν πολύπλοκο και αφού τον τεμαχίσουν στο τραπέζι της ανατομίας, του αφαιρούν οποιαδήποτε ζωή και αλήθεια. Τον περιβάλλουν με μυστήριο, τον αποξενώνουν από κάθε φυσική αντίδραση μικρή και καθημερινή και του αποδίδουν μόνο βαρειές εγκεφαλικές ενέργειες. Έτσι τον τοποθετούν στην κατάψυξη και με δέος ανασύρουν το κατεψυγμένο του σώμα, για να το γυρίσουν στο ψυγείο πιο νεκρό και πιο άκαμπτο.
Ό χ ι. Ένας τέτοιος Άμλετ στυλιζαρισμένος και μακρυά από την σύγχρονη α λ ή θ ε ι α δεν μας ενδιέφερε.
Στο πρόσωπο του Άμλετ ερμηνεύω την επανάσταση κάθε νέου της εποχής μας εναντίον της βίας. Η βία συνθλίβει τον Άμλετ.
Ασυμβίβαστος, παράφορος, ευαίσθητος, θα φωνάξει στους Παλατιανούς την αλήθεια. Επειδή όμως κάθε λογικός άνθρωπος αποφεύγει την αλήθεια, όταν αυτή μπορεί να τον φέρει σε δύσκολη θέση, γι’ αυτό τον λόγο ονομάζουν τον Άμλετ τρελλό ή λένε ότι προσποιείται τον τρελλό.
Δεν τον νομίζω ούτε περίπλοκο, ούτε γοητευτικό αλλά έναν οποιονδήποτε σημερινό νέο, που εναντιώνεται στη βία με τα δικά του μέσα.
Ο Άμλετ με τα δικά του μέσα φθείρει το κατεστημένο. Χωρίς κανέναν ηρωισμό –σαφώς είναι αντιήρωας– αναστατώνει τον Κρατικό μηχανισμό της Δανίας που είναι σάπιος και που στον θρόνο του κάθεται ένας αιμοσταγής δικτάτορας.
Η φθορά έχει διαλύσει τις ειλικρινείς αντιδράσεις. Το ψέμα και η υποκρισία, μαζί με την βαθειά θρησκοληψία, κυριαρχούν στο γεμάτο κατασκόπους βασίλειο της Δανίας.
Επιφανειακά όμως είναι όλα «τακτοποιημένα». Όποιος δεν ψάχνει κάτω από την επιφάνεια θα διατηρήσει την ζωή του.
Μέσα στα σκοτάδια τής εξουσίας –που είναι ανεξέλεγκτα– θα πρέπει να ζήσει ο Άμλετ.
Εκείνη τη θερμή αναπνοή του ποιητή θέλαμε να ξαναφέρουμε, για τον λόγο αυτόν αποκρυπτογραφήσαμε το κείμενο. Προχώρησα με τους ηθοποιούς μου βήμα-βήμα στο σκοτάδι. Δεν θέλαμε τα γνώριμα κλισέ, τα στερεότυπα… για το πώς παίχτηκε ο Α′ ή ο Β′ ρόλος. Κάναμε περίπου δουλειά ρεστορατέρ, αφαιρέσαμε τους σοβάδες από την τοιχογραφία και βρήκαμε μιαν εικόνα που δεν ξέρουμε σε ποιους θα ταιριάζει…
Ο Σαίξπηρ έγραψε ένα σύμβολο, όχι χωρίς αδυναμίες. Γνώριμο σύμβολο που θα μπορεί να κυκλοφορεί ανάμεσά μας και δεν θα μείνει στο γυαλί του μουσείου. Όμως ο Άμλετ –αυτό το σύμβολο– δ ε ν θα είναι ο πρωταγωνιστής στο δράμα. Άλλα πρόσωπα θα πρέπει να προσέξουμε. Τον Κλαύδιο τον δολοφόνο. Τον Φόρτιμπρας που θα πάρει τον θρόνο κατόπιν, έχει όλα τα στοιχεία, είναι αιμοχαρής, αιματοκυλάει έναν ολόκληρο στρατό για μια λουρίδα γης χωρίς αξία… είναι το πρόσωπο που θα κυβερνήσει νέους Άμλετ… Θα διαλέξει νέους σπιούνους για να σχηματίσει την αυλή του. Θα τρομάξει. Θα δημιουργήσει νέες ίντριγκες και θα καταλήξει στην καταστροφή μαζί μ’ αυτούς που κατέστρεψε.
Στο τέλος του έργου η σκηνή γεμίζει πτώματα και τα υπόλοιπα πρόσωπα έχουν δολοφονηθεί ή έχουν πεθάνει. Δεν θα μείνει κανείς εκτός από τον Οράτιο. Οι άλλοι βασανιστές και βασανιζόμενοι είναι νεκροί.
Ίσως ο Οράτιος πάρει τη θέση του Άμλετ. Έχει γνωρίσει από κοντά την βία. Έχει δει το σκοτεινό πρόσωπο της τυραννίας, είναι ό,τι πρέπει για να γίνει το νέο θύμα του Φόρτιμπρας.
Και το παιχνίδι δεν τελειώνει ποτέ. Πολλοί θα έρθουν μετά τον Φόρτιμπρας επωφελούμενοι [από] μια στιγμή κενού, για ν’ αρπάξουν έναν θρόνο.
Γι’ αυτό ο Άμλετ είναι πάντα επίκαιρος και τα πρόσωπα τα βρίσκουμε πολύ πιο πριν να κινούνται πάνω στα ίδια αχνάρια: Ο Αγαμέμνων και ο φονιάς του Αίγιστος που παίρνει στο κρεββάτι του την Κλυταιμνήστρα, ενώ η Ηλέκτρα παραμονεύει χωρίς ν’ αποφασίζει τίποτα, μέχρι να έρθει ο Ορέστης και να σκοτώσει, με την προτροπή της αδελφής του, την μητέρα τους.
Αυτοί οι μεγάλοι συγγραφείς, ο Σοφοκλής, ο Σαίξπηρ όπως και τόσοι άλλοι, μίλησαν στα έργα τους για την β ί α που δεν μπορεί να τελειώσει παρά με βίαιες πράξεις. Έγιναν κλασσικοί, έμειναν στην αιωνιότητα, πάντα επίκαιροι, γιατί όσο και να θαυμάστηκαν δεν έπεισαν κανέναν με την φωνή τους και η β ί α συνεχίζεται…
Στους νέους που πιστεύουν… ελπίζουν.
Θα σκοτώσουν ή θα σκοτωθούν, θα κυνηγηθούν από ερινύες αλλά δεν θα συμβιβασθούν.
Παρομοιάζουν τον Άμλετ με τους χίππυς. Είναι αλήθεια ότι έχει πολλά στοιχεία από την άρνηση και θέση τους. Οι χίππυδες και το κίνημά τους είναι πολύ σπουδαία. Δεν μιλάω για τους τεμπέληδες, για τους βρώμικους και τους εγκληματίες. Μιλάω για όλους τους νέους που αφιερώνουν την ζωή τους στην μελέτη και την έρευνα για να προβληματισθούν πάνω στα «ετοιμοπαράδοτα», «σερβιρισμένα» και «τακτοποιημένα» θέματα. Χωρίς να είναι επαναστάτες και ήρωες, είναι μεγάλος πονοκέφαλος για όσους νοιώθουν την σιωπηλή αντίδρασή τους.
Όπως ακριβώς κάνει ο Άμλετ. Δεν αρπάζει ένα μαχαίρι για να σκοτώσει τον Κλαύδιο, αλλά τον αφήνει να ζήσει και να νοιώθει το μαχαίρι κολλημένο στη ράχη του… Αυτό τρελλαίνει τον Κλαύδιο. Βάζει κατασκόπους να τον ψαρέψουν, ρίχνουν και την Οφηλία για δόλωμα. Την προτρέπει μάλιστα ο πατέρας της, ο άθλιος Πολώνιος, που είναι στυγνό και αδέκαστο [sic] ανθρωπάκι… Δεν καταφέρνουν τίποτ’ άλλο από το να λουστούν τις προσβολές του Άμλετ και να φύγουν συντετριμμένοι για να προετοιμάσουν τον θάνατό τους.
Οι Ρόζενκραντς και Γκίλντενστερν φοβούνται την αποτυχία της αποστολής. Ο Πολώνιος χάνει έδαφος. Η Γερτρούδη βλέπει τους μαύρους λεκέδες της ψυχής της. Και αυτή η μητέρα του ακόμη δέχεται ν’ απομακρυνθή ο γιος της στην Αγγλία…
Όλοι θέλουν να τελειώσουν με τον Ά μ λ ε τ…
Δεν καταλαβαίνουν όμως ότι από μια στιγμή και πέρα, ο Άμλετ τούς τραβάει στον δικό του δρόμο. Αυτό το συνειδητοποιεί ο Κλαύδιος, που αποφασίζει να θανατώσει με ύπουλο τρόπο, για δεύτερη φορά, τον Άμλετ…
Μέχρι πότε κάποιος θ’ αποφασίζει για τον θάνατό μας;
Όπως ο Αγαμέμνων εθυσίασε την κόρη του Ιφιγένεια, έτσι και στις μέρες μας, πριν από λίγο καιρό ένας Τούρκος αξιωματούχος απεφάσισε να θυσιάσει την ζωή της κόρης του που την κρατούσαν σαν όμηρο οι επαναστάτες, για το γενικό καλό… Όσο κι αν η πράξη του είναι μεγαλόψυχη, εγώ σκέπτομαι το κορίτσι αυτό που τελικά ξέφυγε από τα χέρια των επαναστατών και γύρισε στην πατρική στέγη… Πώς αισθάνεται άραγε;
Και ο Πολώνιος παραμερίζει τα ιερά αισθήματα της κόρης του για τον Άμλετ. Διαβάζει σχολιάζοντας ειρωνικά το ερωτικό τους γράμμα. Κρυφακούει μαζί με τον Βασιληά του την συνάντηση των δύο νέων και αφήνει την κόρη του έρμαιο της δυστυχίας της, γιατί δεν έχει καιρό ν’ ασχοληθεί με το δράμα της, προκειμένου να εξυπηρετήσει και να διαφωτίσει τον Βασιληά του, στο πρόβλημα «Άμλετ». Έτσι το κορίτσι φτάνει μέχρι την τρέλλα και τον θάνατο…
Πόσες σκηνές του Άμλετ θα μπορούσαν να συσχετισθούν με τα σημερινά γεγονότα. Δεν ξέρω γιατί αλλά η αρχή του έργου, όπου ο δολοφονημένος βασιληάς κηδεύεται και ταυτόχρονα σχεδόν ο Κλαύδιος παντρεύεται την γυναίκα του δολοφονημένου…
με το ένα μάτι εύθυμο
και τ’ άλλο δακρυσμένο…
όπως λέει ο Κλαύδιος, μου θύμισε μια άλλη δολοφονία: Την δολοφονία του Κέννεντυ. Μέσα στο ίδιο αεροπλάνο που μετέφερε το σώμα του νεκρού προέδρου, ένας άλλος πρόεδρος, ο καινούργιος, έπαιρνε τη θέση του δολοφονημένου. Από το ένα τηλέφωνο δεχόταν συγχαρητήρια και από το άλλο συλλυπητήρια… τι οικονομία χρόνου… και πόσες φορές δεν συμβαίνει…
Στο πρόσωπο του Άμλετ ερμηνεύω την επανάσταση κάθε νέου της εποχής μας εναντίον της β ί α ς.
Η β ί α συνθλίβει τον Άμλετ.
Αυτήν λοιπόν πρέπει να προσέξουμε στον δ ι κ ό μ α ς Άμλετ…
Οκτώβρης 1971, ΜΑΡΙΕΤΤΑ ΡΙΑΛΔΗ
Στη συγκεκριμένη παράσταση του σαιξπηρικού Άμλετ[[3]] η Μαριέττα Ριάλδη είχε αναλάβει, εκτός από τη σκηνοθεσία, και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του Δανού Πρίγκιπα – υπήρξε μία από τις πολύ λίγες γυναίκες που τόλμησαν κάτι αντίστοιχο. Αλλά έτσι ήταν ανέκαθεν και μέχρι τέλους: τολμηρή και δραστήρια. Θα τη θυμόμαστε πάντοτε (το ανθρώπινο πάντοτε) και θα τη μνημονεύουμε· αυτή είναι, άλλωστε, η ζωή των ανθρώπων και των έργων της Τέχνης: η Μνήμη.
[[1]] Οι πληροφορίες που παρετέθησαν εδώ έχουν αντληθεί από το: Θεόδωρος Έξαρχος, Έλληνες Ηθοποιοί (Έτος Γέννησης, από 1941 μέχρι 1950), Τόμος Β′ (Μ-Ω), Προλογίζουν: Κώστας Γεωργουσόπουλος, Βασίλης Παπαβασιλείου, Εκδόσεις Γκόνη, σσ. 570-571.
[[2]] Στο παρόν κείμενο του «Θεατρικού Προγράμματος» της παράστασης έχουν γίνει ελάχιστες ορθογραφικές παρεμβάσεις.
[[3]] Περισσότερες πληροφορίες για αυτή την παράσταση, καθώς και φωτογραφικό υλικό, μπορεί ο αναγνώστης να αναζητήσει στον τόμο: WilliamShakespeare, Άμλετ. Το κείμενο της παράστασης του «Πειραματικού Θεάτρου» της Μαριέττας Ριάλδη, 1971-1972,Μετάφραση: Κοσμάς Πολίτης, Επιμέλεια – Σημειώσεις – Επίμετρα: Σταυρούλα Γ. Τσούπρου, Εκδόσεις Νεφέλη, 2014.
