Ο ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΙΤΣΟΣ, Ο ΜΑΪΟΣ ΚΑΙ Ο «ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ» του Φίλιππου Φιλίππου
O Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε στη Μονεμβασιά την 1η Μαΐου 1909. Οι γονείς του ανήκαν σε αριστοκρατικές οικογένειες που ξέπεσαν κι όταν ήρθε στην Αθήνα, το 1924, με την αδελφή του τη Λούλα, για να επιβιώσει έκανε διάφορες δουλειές: δακτυλογράφος, αντιγραφέας συμβολαίων στην Εθνική Τράπεζα, βιβλιοθηκάριος και γραφέας στον Δικηγορικό Σύλλογο, ηθοποιός και χορευτής στο εμπορικό θέατρο. Το 1934 εξέδωσε την πρώτη του ποιητική συλλογή, το Τρακτέρ, και το 1935 τη δεύτερη, τις Πυραμίδες. Την ίδια χρονιά έγινε μέλος του ΚΚΕ και άρχιζε να γράφει στον Ριζοσπάστη υπογράφοντας ως Ι. Σοστίρ – αναγραμματισμός του επωνύμου του. Η ζωή του είναι συνυφασμένη με τον μήνα Μάιο. Πράγματι, η 9η Μαΐου 1936 ήταν καθοριστική για την ποιητική του σταδιοδρομία και τη ζωή του γενικότερα. Εκείνη την ημέρα έγινε στη Θεσσαλονίκη μια μεγάλη απεργία, που πνίγηκε στο αίμα.
Λίγες μέρες νωρίτερα, στις 25 Απριλίου, ο Ιωάννης Μεταξάς, παλιός γερμανόφιλος και εκλεκτός των Άγγλων, οι οποίοι τον θεωρούσαν καταλληλότερο για την εξυπηρέτηση των σχεδίων τους στην Ελλάδα, πήρε ως εντολοδόχος πρωθυπουργός ψήφο εμπιστοσύνης στη Βουλή. Υπέρ της κυβέρνησής του ψήφισαν 241 βουλευτές, ενώ 16 την καταψήφισαν. Οι βουλευτές Παπαναστασίου και Μυλωνάς αρνήθηκαν να ψηφίσουν· το ίδιο έπραξε και το ΚΚΕ.
Στις 8-9 Μαΐου, λοιπόν, οι καπνεργάτες της Θεσσαλονίκης απεργούσαν ζητώντας αναπροσαρμογή των ημερομισθίων τους. Την πρώτη μέρα της απεργίας, έγινε στην πόλη μια μεγάλη διαδήλωση την οποία διέλυσε βιαίως η χωροφυλακή. Τη δεύτερη μέρα, η απεργία εξελίχτηκε σε πανεργατική και πανεπαγγελματική. Στη νέα διαδήλωση, ο συνταγματάρχης της χωροφυλακής Ντάκος διέταξε πυρ κατά των άοπλων διαδηλωτών (μάλιστα παρασημοφορήθηκε για την πράξη του), με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 12 άνθρωποι και να τραυματιστούν εκατοντάδες. Τις κηδείες των νεκρών απεργών παρακολούθησαν 150 χιλιάδες κόσμου. Τελικά, ο στρατός προσχώρησε στους απεργούς και η πόλη παρέλυσε. Μετά τα τραγικά γεγονότα, κηρύχτηκε πανελλήνια απεργία στις 13 Μαΐου σε ένδειξη διαμαρτυρίας. Η κυβέρνηση τελικά δέχτηκε όλα τα αιτήματα των καπνεργατών και η απεργία τους έληξε. Ωστόσο, η χώρα βρισκόταν σε αναβρασμό, οπότε ο Μεταξάς, με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά Γεωργίου, με πρόσχημα τον κομμουνιστικό κίνδυνο κήρυξε στις 4 Αυγούστου δικτατορία, δημοσιεύοντας τα βασιλικά διατάγματα σχετικά με την αναστολή ορισμένων άρθρων του Συντάγματος.
Στις 10 Μαΐου ο Ρίτσος διάβασε στον Ριζοσπάστη το ρεπορτάζ για την απεργία, τη διαδήλωση, τους νεκρούς και τους τραυματίες, και είδε στην πρώτη σελίδα της εφημερίδες μια φωτογραφία που τον συγκλόνισε: η μάνα του 30χρονου αυτοκινητιστή Τάσου Τούση από το Ασβεστοχώρι θρηνούσε τον γιο της στη μέση του δρόμου, δίπλα στο άψυχο κορμί του. Τότε κλείστηκε στο φτωχό του δωμάτιο και έγραψε το μεγαλύτερο μέρος από τον Επιτάφιο (τα 14 από τα 20 άσματα). Δυο μέρες μετά, στις 20 Μαΐου, ο Ριζοσπάστης δημοσίευσε τρία από αυτά με τον τίτλο «Μοιρολόι» και αργότερα ολόκληρο το κείμενο εκδόθηκε σε 10.000 αντίτυπα. Η επιτυχία ήταν απροσδόκητη. Από τη μια μέρα στην άλλη, το όνομα του Ρίτσου έγινε γνωστό σε όλη τη χώρα. Όταν κηρύχτηκε η δικτατορία είχαν μείνει μόνο 250 αντίτυπα του έργου, τα οποία κάηκαν αργότερα μαζί με άλλα βιβλία στους Στύλους του Ολυμπίου Διός.
Ο στίχος του Επιτάφιου «Μέρα Μαγιού μου μίσεψες, μέρα Μαγιού σε χάνω», εκτός των άλλων είναι και έκφραση βαθιάς λύπης για τον θάνατο ενός ανθρώπου που σκοτώθηκε μια τέτοια λαμπρή ανοιξιάτικη μέρα. Μελοποιημένος από τον Μίκη Θεοδωράκη, που το διάβασε το 1958, τραγουδισμένος από τη Νάνα Μούσχουρη, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τη Μαίρη Λίντα, ο Επιτάφιος ακούστηκε σε όλη την Ελλάδα. Κι ύστερα ήρθαν κι άλλα ποιήματα, κι άλλα τραγούδια, η χούντα των συνταγματαρχών, η εξορία του ποιητή, η πτώση της χούντας, τα φεστιβάλ της ΚΝΕ, όπου απήγγειλε ο ίδιος το γνωστό του ποίημα για τα «Παιδιά της ΚΝΕ».
Ο Νοέμβριος ήταν ο μήνας ο σκληρός για τον Γιάννη Ρίτσο. Στις 11 Νοεμβρίου 1990 άφησε την τελευταία του πνοή. Κηδεύτηκε στη Μονεμβασιά στις 15 τους μηνός (στις 11 Νοεμβρίου είχε πεθάνει κι η μητέρα του). Την ίδια μέρα, το 1930, είχε επιχειρήσει την πρώτη του επαναστατική πράξη: είχε στείλει επιστολή διαμαρτυρίας στην εφημερίδα Εφεδρικός Αγών για την κακή κατάσταση που επικρατούσε στο φθισιατρείο της Καψαλώνας στην Κρήτη, όπου νοσηλευόταν. Εκεί οι Αρχές τον είχαν μεταφέρει ως τιμωρία –τον Μάιο εκείνης της χρονιάς–, εκδιώκοντάς τον από το σανατόριο «Σωτηρία», στο οποίο τον επισκέπτονταν συγγενείς και φίλοι.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ρούλα Κακλαμανάκη, Γιάννης Ρίτσος, η ζωή και το έργο του (Πατάκης, 1999).
Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της νεώτερης και σύγχρονης Ελλάδας (Πατάκης, 1998).
