SAMUEL BECKETT – 24 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ
της Μαρίας Λαμπαδαρίδου-Πόθου
Είκοσι τέσσερα χρόνια κλείνουν σε λίγο από τη μέρα που η μεγάλη διάνοια του Σάμουελ Μπέκετ αποχαιρέτησε την εφημερότητα του κόσμου μας, αυτή την ανυπέρβατη άβυσσο, όπως την είπε, για να πάρει, όπως και ο πιο ταπεινός θνητός, τον δρόμο τον χωρίς γυρισμό, τον δρόμο που οδηγεί στη μεγάλη ατέλειωτη νύχτα, παίρνοντας μαζί του, μοναδικές ίσως αποσκευές, την αγωνία των υπαρξιακών του ερωτημάτων.
«Αναρωτιέμαι αν αυτό το μυαλό δεν έχει κιόλας περιπλανηθεί μέσα στην ατέλειωτη νύχτα της αβύσσου», είχε πει στο Περιμένοντας τον Γκοντό. Και ήταν αυτός ο κεντρικός άξονας της αγωνίας του: η προϋπαρξιακή περιπλάνηση του πνεύματος.
Αυτή η φράση του, κι άλλες σαν αυτή, µε βασάνισαν πολύ προτού αποτολµήσω να γράψω πως ο Σάμουελ Μπέκετ ανασύρει τις μνήµες από θολά και σκοτεινά στρώµατα της προΰπαρξης. Πως ο άνθρωπος πάνω στη Γη ζει εναγώνια την εγκόσµια µοίρα του, γιατί κρατά, στα βάθη του ασυνειδήτου, τη σκοτεινή γνώση µιας «πλατωνικής ανάµνησης».
Μια διάνοια που έλαμψε σαν υπερφυσική στο κοσμικό τοπίο, χαράσσοντας μια τροχιά ανεξίτηλη, σαν εκείνη του άστρου προτού σβήσει. Και κανείς δεν ξέρει τι κρύβει ο χρόνος. Κανείς δεν ξέρει αν το έργο αυτό θα μείνει όχι μόνο πρωτοπόρο και προφητικό, αποκαλυπτικό των βυθών που κουβαλάει η ψυχή στην εφήμερη διαδρομή της, αλλά και θα αποτελέσει θεμέλιο για μια νέα επιστήμη της ψυχανάλυσης.
Συμβαίνει να είμαι μεταφράστρια και μελετήτρια του Μπέκετ. Και ξέρω πως το έργο του έχει πολλαπλές οπτικές και προσεγγίσεις. Είναι δομημένο πάνω στα σύμβολα με τα οποία λειτουργεί η ψυχή. Στα γριφώδη αυτά ονειρικά σύμβολα με τα οποία εκφράζεται και λειτουργεί η ψυχή. Κι όσο θα υπάρχουν στα βάθη της άγνωστες περιοχές, το έργο του Μπέκετ θα είναι πεδίο όχι μόνο θεατρικής αλλά και ψυχαναλυτικής έρευνας. Και ήδη έχει αρχίσει η στροφή της μελέτης του έργου του προς την ψυχαναλυτική του διάσταση. Στο βιβλίο του, Beckett et le Psychanalyste, ο Didier Anzieu επιχειρεί την ψυχαναλυτική προσέγγιση των έργων του Μπέκετ και τη θέτει παράλληλη με την ψυχανάλυση του Φρόιντ. Μια «αυτοανάλυση μέσω των κειμένων, όπως εκείνη του Φρόιντ για τα όνειρα», γράφει. Μόνο που η ψυχανάλυση του Φρόιντ ερευνούσε τα πεδία της νεύρωσης. Ενώ του Μπέκετ φέρνει στο φως τις αγωνίες που ταλαιπωρούν τα βάθη, τα θεμέλια της ανθρώπινης προσωπικότητας.
Είχα πάνω από είκοσι χρόνια αλληλογραφία μαζί του. Και το απόγευμα που πήγαινα να τον συναντήσω, στη λεωφόρο Saint Jacques, ύστερα από πρόσκληση δική του, ήταν από τα πιο σημαντικά πράγματα της ζωής μου.
Ένα σεμνό ασκητικό πρόσωπο. Όπως το έργο του.
Πάνω στη φράση του Δηµόκριτου στήριξε την αγωνία του µηδενός: «Τίποτα δεν είναι πιο πραγματικό από το τίποτα», έγραφε στο πρόγραμμα παράστασης του έργου του Το τέλος του παιχνιδιού, στο Θέατρο Ατελιέ του Παρισιού, που σκηνοθέτησε και έπαιξε ο Ροζέ Μπλεν. Και πιο κάτω έγραφε: «Rage d'exister dans l'inexistant», [«Λύσσα να υπάρχεις µέσα στο ανύπαρκτο»]. Μόνο που το «τίποτα» του Δηµόκριτου είναι το «µη είναι», απαραίτητο για τη διαλεκτική πορεία του «είναι», και όχι ο υπαρξιακός µηδενισµός.
Ο ίδιος δεν πίστευε σε καμιά μεταφυσική και σε κανέναν θεό. Ωστόσο σήμερα γίνονται μελέτες ειδικές πάνω στη μεταφυσική του έργου του. Και όλη αυτή η αγωνία του για το μυστήριο της ύπαρξης ερμηνεύεται ως αγωνία της αναζήτησης ενός θεού.
Είναι γνωστή η παγκόσμια κριτική. Βαθιά υπαρξιακό, απογυμνωμένο από κάθε ψευδαίσθηση, ένα έργο που έδωσε τη μοναξιά του σύγχρονου ανθρώπου αλλά και την ανυπέρβατη άβυσσο της ζωής του.
Εκείνο που με ενδιαφέρει να πω είναι πως το μπεκετικό έργο εκφράστηκε με τα σύμβολα που χρησιμοποιεί η ίδια η ψυχή για να εκφραστεί. Γι' αυτό και είχε τόση απήχηση σε ανθρώπινα στρώματα απαίδευτα πνευματικά, όπως το Περιμένοντας τον Γκοντό στους κατάδικους του Αλκαζάρ. Ένα έργο που απευθύνεται όχι στην έλλογη παιδεία του ανθρώπου αλλά στα ίδια τα αδιερεύνητα πεδία της ψυχής, αφού από τα ίδια βαθιά και σκοτεινά πεδία πηγάζει και ο λόγος του. «Η εικόνα ανεβαίνει στη μνήμη από αβύσσους», λέει η Ουίννυ στο Ω οι ωραίες μέρες.
Στο μπεκετικό έργο είναι σαφείς οι αναφορές στην προγεννητική μνήμη που κουβαλά το ανθρώπινο πλάσμα πάνω στη Γη. Είναι αυτή, η προγεννητική μνήμη, που έστω και αν δε γίνεται συνειδητά αντιληπτή από τον θεατή ή τον αναγνώστη, δεν παύει να τον αιχμαλωτίζει σαν πνοή του μυστηρίου.
Ολόκληρο το έργο του Σάμουελ Μπέκετ το διαπερνά αυτή η αδιόρατη πνοή του μυστηρίου για να το κάνει απέραντα ανθρώπινο και σαγηνευτικό. Για να του δώσει τη δύναμη να εξουσιάσει το ανθρώπινο μυαλό μέσα από τους υπερρεαλιστικούς δρόμους του παραλόγου της υπάρξεως που κρύβει στα βάθη της η ψυχή, του παραλόγου ως θεμελιακού νόμου και ως πεπρωμένου.
Γι' αυτό και θα παραμείνει πρωτοπόρο και προφητικό, συμπλέοντας πάντα με τις νέες ανακαλύψεις και αποκαλύψεις των ψυχικών πεδίων.