της Ευρώπης Παπαδοπούλου

Πώς ωφελούμαι όταν σου δίνω

Η τέχνη της ζωής αφενός προϋποθέτει αντίληψη της ομορφιάς στην καθημερινότητα κι αφετέρου συνείδηση ότι μόνο δίνοντας, προσφέροντας διευρύνεις τη ζωή σου, επικοινωνείς και ωριμάζεις μέσα απ’ την επαφή με τους άλλους. Ο άλλος, ο συνάνθρωπος, κάνει τη μοναξιά μου υποφερτή, με πείθει ότι υπάρχω μέσα σε κάποιο σύνολο, κοινωνία, ομάδα, παρέα.

Καλλιτέχνης είναι αυτός που δημιουργεί και δεν κοινωνεί το έργο του ή αυτός που εκθέτει και εκτίθεται αναλαμβάνοντας την ευθύνη και του έργου του και της υποδοχής του απ’ τους άλλους και, κυρίως, της συνδιαλλαγής του ως άτομο με την κοινωνία;

Όμως πώς βιώνω τη σχέση μου με τον κόσμο, είτε είμαι είτε δεν είμαι καλλιτέχνης με τη συνηθισμένη Δυτική έννοια του όρου; Εμπιστεύομαι τους άλλους ή είμαι επιφυλακτικός μαζί τους; Νιώθω πλούσιος γιατί κατέχω πολλά ή γιατί δίνω πολλά;

Για την Γκεστάλτ, το δόσιμο, άρα και η τέχνη, είναι μια διαδικασία που με ωριμάζει, καθώς αναλαμβάνω προσωπική ευθύνη για τη δική μου χαρά κι ευτυχία και ανταποκρίνομαι διαδραστικά στο παρόν μου, οπότε «μεταβολίζω», όπως θα έλεγε κι ο Περλς, την αλληλεπίδραση του εαυτού μου με το συνάνθρωπο και το περιβάλλον. Νιώθω ικανός και ισάξιος δίνοντας στους άλλους την τέχνη μου, όποια κι αν είναι αυτή – από ένα νόστιμο φαγητό για την οικογένειά μου μέχρι ένα μουσικό κομμάτι· η εμπειρία είναι από μόνη της θεραπευτική καθώς αναλαμβάνω ενεργά την ευθύνη του εαυτού μου, στο τι και πώς σ’ το δίνω.

Μπορεί να φαίνεται ότι μόνο σου δίνω αλλά δίνοντας σε εσένα είναι σαν να δίνω στον «καθρέφτη» μου. Στην Γκεστάλτ, ο εαυτός μου πλάθεται μέσα από την επαφή μου με εσένα. Δεν έχω μια αρνητική ή θετική εικόνα του εαυτού μου, αλλά βιώνω τον εαυτό μου αρνητικά ή θετικά μέσα από την πράξη μου. Άρα, δίνοντάς σου, βιώνω τον εαυτό μου γενναιόδωρο, χρήσιμο και ισάξιό σου.

Η αυτοεκτίμηση είναι στοιχειώδης αξίωση της ύπαρξης, για τον Μάσλοου. Χωρίς αυτοεκτίμηση, αυτοσεβασμό, τείνω να γίνω ζηλόφθονος, τσιγκούνης, φτωχός. Νιώθω μόνος, ανολοκλήρωτος, λείπει η επαφή μου με το κέντρο μου, με τον εαυτό μου που εξορίζω. Η ένδεια κι η απομόνωση γεννούν δυσπιστία, φόβο, ζήλια, μίσος – καθετί δηλαδή που στέκεται απέναντι από την καλοσύνη, την ομορφιά, τη γενναιοδωρία, την αγάπη, την τέχνη. Για να βιώνω θετικά συναισθήματα, για να εμπιστεύομαι το περιβάλλον μου, να μη νιώθω ότι απειλούμαι, χρειάζεται να αναπτύξω την αυτοεκτίμησή μου και για να την αυξήσω δίνω, άρα μπορεί να δώσω και μορφές τέχνης.

Τη στιγμή που αποφασίζω να σου δώσω αναλαμβάνω την ευθύνη του δικού μου, εσώτερου εαυτού κι αποκτώ τη δυνατότητα να φροντίσω τι ακριβώς σου δίνω. Έτσι αποκτώ τη δυνατότητα της αυτοδιαχείρισής μου, γίνομαι αποκλειστικός κύριος του εαυτού μου, της συναλλαγής με το περιβάλλον και, κατ’ επέκταση, των σχεδίων και των προοπτικών μου. Αυτό που λέμε στην Γκεστάλτ αυτορρύθμιση με κάνει πιο δυνατό. Δυναμώνω αφού στέκομαι με ειλικρίνεια απέναντι στο έργο μου και στους παραλήπτες του και υπερασπίζομαι τις επιλογές που με κάνουν «να είμαι και να υπάρχω σαν πρόσωπο», να αυτοπροσδιορίζομαι, να αυτοπραγματώνομαι. Όταν δυναμώνω είμαι αυθεντικός, ελεύθερος, παρών στο εδώ και τώρα. Άρα, αν τυχαίνει να είμαι και καλλιτέχνης, περνάω τις ίδιες ιδιότητες και στο έργο μου και στην καλλιτεχνική συμπεριφορά μου.

Όσο ευθύνονται άλλοι για τις πιθανές παιδικές μου ταλαιπωρίες, άλλο τόσο ως ενήλικος ευθύνομαι εγώ για τη δική μου χαρά κι ευτυχία. Εγώ αποφασίζω αν θα αλλάξω τη ζωή μου ή θα την αφήσω όπως είναι, αν θα μείνω προσκολλημένος στο παρελθόν ή θα επιδιώξω την αυτοϋποστήριξή μου στο παρόν. Άρα, το να βιώνω ότι ωφελούμαι όταν σου δίνω είναι μια εμπειρία «από μέσα προς τα έξω» και αυτή η κατ’ επιλογή πράξη μου συνιστά βασική πηγή της εμπειρίας μέσα από την οποία ανακαλύπτω τον εαυτό μου. Επίσης, το να μάθω να εκτιμάω την εμπειρία μου τη στιγμή που πραγματοποιείται είναι μια από τις πιο σημαντικές και βαθιές στιγμές της ύπαρξής μου. Είναι μια εμπειρία κορύφωσης, μια συνειδητοποίηση με αλλιώτικη ποιότητα, όπως θα έλεγαν ανθρωπιστές και υπαρξιστές ψυχολόγοι, ή μια εμπειρία φώτισης, ένα σατόρι που μπορώ να το ζήσω μόνο στο παρόν σύμφωνα με το Ζεν.

Συχνά η ευθύνη ταυτίζεται με το καθήκον που επιβάλλεται έξωθεν. Ωστόσο η αληθινή ευθύνη είναι μια ολοκληρωτικά αυτόβουλη, αποκλειστικά θεληματική πράξη. Είμαι υπεύθυνος σημαίνει είμαι ικανός να ανταποκριθώ στην ανάγκη τη δική μου και κατ’ επέκταση στην ανάγκη του άλλου. Η εγκάθετη ευθύνη τού «πρέπει» μπορεί πολύ εύκολα να γίνει κυριαρχία πάνω στον άλλον. Ωστόσο ο σεβασμός που δεν κρύβει φόβο ή δέος σημαίνει την ικανότητα να βλέπω τον άλλον όπως είναι, έχοντας επίγνωση της μοναδικής του ταυτότητας, άρα σέβομαι μόνο αν εγώ έχω φτάσει στην ανεξαρτησία κι αντίστοιχα δημιουργώ με προσωπική μου ευθύνη τέχνη για να την προσφέρω, επιδιώκοντας έναν καλύτερο, πιο ώριμο κόσμο.

Ας σκεφτούμε το «αγάπα τον πλησίον σου ως σεαυτόν», όπου γίνεται σαφές το μέτρο της αγάπης: αν δεν αγαπάς τον εαυτό σου, δεν μπορείς να αγαπήσεις τους άλλους. Όπως λέει και ο Περλς, «αν απαρνιέμαι τον εαυτό μου, γίνομαι μονίμως ο στόχος, εξαρτιέμαι από τους άλλους και είναι φοβερή εξάρτηση να θέλω να με αγαπούν όλοι!» Και σ’ αυτή τη φράση έγκειται η διαφορά του πραγματικού καλλιτέχνη από όσους απλώς εμπορεύονται τέχνη με μύριους τρόπους. Οι πρώτοι μοιράζονται ενεργά τις ιδέες τους με τους άλλους, οι δεύτεροι είναι εξαρτημένοι απ’ το «θέλω να με αγαπούν όλοι» και κάνουν υποχωρήσεις που ματαιώνουν και τους ίδιους και το έργο τους. Δηλαδή πνίγονται απ’ την ακατασίγαστη ανάγκη τους για έγκριση –που όμως οι ίδιοι δεν έδωσαν στον εαυτό τους– εν αντιθέσει προς τους καλλιτέχνες που τους διακατέχει διακαώς η επιθυμία να μαθαίνουν και να αλλάζουν για να φτάσουν στην ωρίμανση, έχοντας αντιληφθεί ότι η προσφορά είναι ο δρόμος.

Όσο ο καλλιτέχνης ανοίγεται προς τα έξω, όσο αποδέχεται την καλλιτεχνική του δοτικότητα και την προσφορά του, τόσο διευρύνει τα όρια του εαυτού του, αφού δραστηριοποιείται σε μια συνεχή δυναμική διαδικασία όπου επεκτείνει τα όρια του εγώ του, δηλαδή τα όρια του σώματός του, των αξιών του, της έκφρασης και της έκθεσής της στην κοινωνία. Ουσιαστικά δηλαδή ο καλλιτέχνης μοιράζεται με τους άλλους γιατί έτσι καλύπτει δικές του ανάγκες ύπαρξης και εξελίσσεται.

Το «δίνω» γίνεται πιο επιτακτικό από το «παίρνω», το «αγαπώ» πιο επιτακτικό από το «αγαπιέμαι». Μεταβαίνω από την υποστήριξη του περιβάλλοντος στην αυτοϋποστήριξή μου και ωριμάζω. Η δράση μου δημιουργεί επαφή. Η επαφή είναι ο τόπος συνάντησης του εαυτού μου με τους άλλους. Και σύμφωνα με την Γκεστάλτ η επαφή είναι ο πυρήνας κάθε θεραπείας και η τέχνη είναι εγγενώς αυτο-ίαση.

Η φράση «δεν έχω, είμαι», αποτελεί βασική αρχή της Γκεστάλτ και οι καλλιτέχνες που κάνουν πράξη το «είμαι» τελικά έχουν πολύ περισσότερα από εκείνους που μετρούν την τέχνη τους σε χρήμα. Εξάλλου ελάχιστοι καλλιτέχνες έγιναν πλούσιοι εν ζωή, αλλά πολλοί έγιναν διάσημοι για την αλήθεια που έδωσαν με το έργο τους στην κοινωνία.

Και εδώ φτάνουμε στη βασικότατη έννοια της Γκεστάλτ: ποιο νόημα αποδίδω στη ζωή μου.

Το νόημα της ζωής μου απορρέει από την πίστη μου σε μία ιδέα, μία αξία, ένα στόχο, έναν άνθρωπο. Οι άνθρωποι είμαστε έλλογα όντα. Ένα από τα χαρακτηριστικά αυτής της ιδιότητάς μας είναι ότι έχουμε συνείδηση της ύπαρξής μας. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, ψάχνουμε τη σημασία σε ό,τι συμβαίνει γύρω μας και μέσα μας. Δηλαδή ο άνθρωπος και ο καλλιτέχνης χρειάζεται να είναι παρών στο νόημα της ζωής του, να το διαφυλάσσει και να το πραγματώνει καθημερινά.

Η απόδοση νοήματος στη ζωή μου απαιτεί αφοσίωση, έμπρακτη καθημερινή εκπλήρωση δηλαδή, απαιτεί πίστη με βεβαιότητα και σταθερότητα του κέντρου της ύπαρξής μου. Πιστεύω βαθιά στο στόχο μου, με τρόπο που με χαρακτηρίζει και διαποτίζει την προσωπικότητά μου.

Ο Φρομ λέει: «Το να ζεις με την πίστη σου σημαίνει να ζεις δημιουργικά».

Κανείς δε θα ήξερε τον Μότσαρτ, τον Γαλιλαίο, τον Αϊνστάιν, τον Κολόμβο, τον Αριστοτέλη, τον Σαρτρ, τον Μαρξ, τον Πικάσο, τον Τζόις, τον Μπέκετ και τόσους άλλους, αν δεν αφιέρωναν τη ζωή τους σε κάτι πέρα και πάνω από αυτούς, γιατί το πίστευαν ακράδαντα.

Όμως, αυτό που ίσως μας διαφεύγει είναι ότι το νόημα στη ζωή μου το δίνω μόνο εγώ ο ίδιος και ότι οι πραγματικά μεγάλοι καλλιτέχνες είχαν βρει τον εαυτό τους. Γι’ αυτό συχνά οι μεγάλοι καλλιτέχνες δηλώνουν ότι δεν ενδιαφέρονται για την έγκριση του κοινού. Εννοούν ότι δημιουργούν χωρίς να περιμένουν ανταπόκριση. Ξέρουν ότι μέσω της τέχνης τους η ζωή τους εξελίσσεται, άρα αποκτά ουσία και αξία. Όπως λέει ο Περλς, «ο άνθρωπος που λειτουργεί και πράττει για μια ιδέα-σκοπό έξω από συμβάσεις, κλισέ και ρόλους, μπαίνει συνειδητά στην πορεία της εξέλιξής του. Δεν υπάρχει ένα νόημα κάπου εκεί έξω και μια ζωή έξω από εμένα».

Στη Δύση δίνουμε τεράστια σημασία στην «ορθή σκέψη» της αριστοτελικής λογικής. Στην παράδοξη λογική, δηλαδή στη μη Δυτική άποψη των ανατολικών φιλοσοφιών-θρησκειών που ασπάζεται και η Γκεστάλτ, αλλά και στους Μαρξ, Μαρξ, Σπινόζα, Φρόιντ, η έμφαση δε βρίσκεται στη σκέψη αλλά στην πράξη. Συνέπεια αυτής της άποψης κατά τον Φρομ είναι η ανοχή, η μεταμόρφωση αλλά και η δυνατότητα αυτομεταμόρφωσης του ανθρώπου.

Δίνοντας ως καλλιτέχνης και ως άνθρωπος στους ισότιμούς μου, λοιπόν, καταφέρνω να εμπλουτίσω την εμπειρία της προσφοράς μου, πέρα από κάθε έννοια στέρησης ή θυσίας. Έτσι, μέσα από την προσωπική μου ανάπτυξη, αντιλαμβάνομαι την έννοια της απολαβής όχι αποκλειστικά σαν αποθησαύριση ή αποταμίευση, αλλά ως πραγματική τέχνη.

Η Ευρώπη Παπαδοπούλου (1974) σπούδασε Ψυχολογία και Κοινωνιολογία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών της Αθήνας. Εκπαιδεύτηκε και ειδικεύτηκε στην ψυχοθεραπεία Γκεστάλτ, είναι τακτικό μέλος του ΕΑGT (European Association for Gestalt Therapy) καθώς και της Ελληνικής Εταιρείας Ψυχοθεραπείας Gestalt (HAGT) και εργάζεται ως ψυχοθεραπεύτρια. Συμμετέχει συστηματικά σε πανελλήνια και διεθνή συνέδρια.

Twitter