της Ανθούλας Δανιήλ

Διαβάζοντας τα ποιήματα «Μονοτονία» και «Κεριά» του Κ.Π. Καβάφη, είδα ότι κάλλιστα θα μπορούσαν να διασταυρωθούν με τον μονόλογο του Μάκβεθ από τη γνωστή τραγωδία του Σαίξπηρ, όπου επανέρχεται το αύριο, «Το αύριο, και το αύριο και το αύριο», για να καταλήξει στην απαισιόδοξη θέση πως η ζωή είναι ένα μεγάλο τίποτα, κάτι που ο Καβάφης, σε άλλο ποίημα, υποστηρίζει επίσης.

Η αντιπαράθεση των ποιημάτων με το απόσπασμα από την πέμπτη πράξη του Μάκβεθ καταλήγει σε ενδιαφέρουσες συγκλίσεις. Παραθέτουμε τα κείμενα.

Κ.Π. Καβάφης

 
1. ΜΟΝΟΤΟΝΙΑ

Την μια μονότονην ημέραν άλλη

μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί. Θα γίνουν

τα ίδια πράγματα, θα ξαναγίνουν πάλι —

ή όμοιες στιγμές μας βρίσκουνε και μας αφίνουν.

*

Μήνας περνά και φέρνει άλλον μήνα.

Αυτά που έρχονται κανείς εύκολα τα εικάζει·

είναι τα χθεσινά τα βαρετά εκείνα.

Και καταντά το αύριο πια σαν αύριο να μη μοιάζει.

2. ΚΕΡΙΑ

Του μέλλοντος η μέρες στέκοντ’ εμπροστά μας

σα μια σειρά κεράκια αναμένα —

χρυσά, ζεστά, και ζωηρά κεράκια.

*

Η περασμένες μέρες πίσω μένουν,

μια θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων·

*

Δεν θέλω να γυρίσω να μη διω και φρίξω

τι γρήγορα που η σκοτεινή γραμμή μακραίνει,

τι γρήγορα που τα σβυστά κεριά πληθαίνουν.

Σαίξπηρ, ΜΑΚΒΕΘ

Το αύριο, και το αύριο και το αύριο

με το μικρό το βήμα τους μας σέρνουν

από μέρα σε μέρα, ως στη στερνή

τη συλλαβή στων χρόνων το βιβλίο,

κι όλα τα εχτές μας φώτισαν τρελλούς

στο δρόμο προς τη σκόνη του θανάτου-

Σβήσου, μικρό κερί! Η ζωή δεν είναι

παρά ήσκιος διαβατάρικος, φτωχός

θεατρίνος, που κορδώνεται κι αφρίζει

στη σκηνή για τη λίγη του την ώρα,

κ’ έπειτα κανείς δεν τον ακούει,

είναι το παραμύθι που ένας βλάκας

το λέει, γεμάτο λύσσα και φωνές,

δίχως κανένα νόημα. [Μτφρ. Κων/νου Θεοτόκη]

Αρχίζοντας από το τελευταίο, βλέπουμε πως στους στίχους αυτούς ο Σαίξπηρ συμπυκνώνει όλη την απαισιόδοξη διάθεσή του για τη ζωή, τον άνθρωπο και τις φιλοδοξίες του. Τι είναι η ζωή; Ένα διαρκές αύριο, που το διαδέχεται ένα άλλο «αύριο» κι αυτό ένα άλλο και όλα μαζί συνθέτουν μιαν άχαρη μονότονη ζωή. Τι είναι ο άνθρωπος; Ένας ηθοποιός που λέει με πολύ πάθος το ρόλο του πάνω στη σκηνή κι έπειτα αποχωρεί. Πώς είναι η ζωή μας; Τίποτα. Ένα σερνάμενο «αύριο και αύριο και αύριο» μέχρι να καταλήξει στην τελευταία μέρα, η οποία μοιάζει σαν συλλαβή του χρόνου.

Οι μέρες σέρνονται αργά, πανομοιότυπα, χωρίς ενδιαφέρον. Το παρελθόν –«όλα τα εχτές μας φώτισαν τρελλούς»– αποδεικνύει τη ματαιοδοξία ή την τρέλα της όποιας φιλοδοξίας, και το μέλλον δεν είναι παρά «δρόμος προς τη σκόνη του θανάτου», δηλαδή τίποτα. Το μεγάλο τίποτα. Η ζωή είναι ένα «κερί» που σβήνει, είναι «ήσκιος διαβατάρικος», «φτωχός θεατρίνος», υποκριτής που «κορδώνεται κι αφρίζει», «είναι το παραμύθι που ένας βλάκας το λέει, γεμάτο λύσσα και φωνές», «δίχως κανένα νόημα».

Το ερώτημα που θα μπορούσε να υποβληθεί είναι: Τι κάνει τον μεγάλο Άγγλο ποιητή να είναι τόσο απαισιόδοξος; Ποια δεδομένα της εποχής του επηρεάζουν ή διαμορφώνουν αυτή την απαισιόδοξη διάθεση, ενώ πρόκειται για έναν τόσο επιτυχημένο συγγραφέα;

Οι μελετητές του έργου του λένε πως αντλούσε τα θέματά του από τα ιστορικά βιβλία. Εντρυφούσε στις πηγές της Ιστορίας, τον Πλούταρχο και τα «Χρονικά της Αγγλίας, Σκωτίας και Ιρλανδίας» του Ραφαήλ Χόλινσεντ, αλλά, πράγμα που είναι και σημαντικότατο, βρισκόταν συχνά στη βασιλική Αυλή. Ο θίασός του είχε την εύνοια της βασίλισσας Ελισάβετ Α’ της Αγγλίας και συχνά έπαιζε τα έργα του μπροστά της. Έφερε μάλιστα τον τίτλο «Οι άνθρωποι του αρχιθαλαμηπόλου» (The Lord Chamberlain's Men), επειδή ο αρχιθαλαμηπόλος ήταν ανάδοχός του. Αργότερα, όταν στον θρόνο ανέβηκε ο Ιάκωβος Στιούαρτ, άνθρωπος που αγαπούσε και προστάτευε τα Γράμματα και το θέατρο, ο Σαίξπηρ ήταν ακόμα πιο αγαπητός στον βασιλιά και οι άνδρες του θιάσου του απέκτησαν πιο προωθημένο τίτλο, «Οι άνθρωποι του βασιλέως» (The King's Men).

Ζώντας λοιπόν ο Σαίξπηρ μέσα στην Αυλή είχε εμπειρίες από κοντά και από πρώτο χέρι, τις οποίες αξιοποίησε στα έργα του. Αναζητώντας την Ιστορία στα παρασκήνια του θεάτρου, ανακαλύπτουμε ότι ο ευεργέτης βασιλιάς του, ο Ιάκωβος Στιούαρτ, ήταν εκείνος που είχε συγκεντρώσει στην Αυλή του όλους του φίλους του και διασκέδαζε χωρίς να δίνει καμία σημασία στον λαό, τον οποίο καθόλου δεν εκτιμούσε. Οι διασκεδάζοντες φίλοι του είναι οι εκατό «νταήδες» (ιππότες, υποτίθεται), οι οποίοι συνοδεύουν τον βασιλιά Ληρ, στην ομώνυμη τραγωδία. Και σύμφωνα με τον σχολιαστή, ο Ληρ βρήκε στο τέλος τη γνώση αλλά έχασε τα μυαλά του, ενώ ο διάδοχος του Ιάκωβου, ο Κάρολος, συνέχισε την κραιπάλη του πατέρα του και, χωρίς να βρει τη γνώση, έχασε απλώς το κεφάλι του.

Η υπόθεση του Άμλετ, επίσης, και η δολοφονία του πατέρα του αφορά τη δολοφονία του πατέρα του Ιάκωβου. Ο Σαίξπηρ, λοιπόν, φέρνει στα έργα του την αγγλική Ιστορία, κάνει λόγο για πραγματικά γεγονότα και πραγματικά πρόσωπα μεταπλασμένα κατάλληλα, τα οποία στήνει θεατρικά, ενώ πολλά από αυτά με δυσκολία καμουφλάρονται κάτω από τη θεατρική τους σκευή. Κι αυτή η από κοντά παρατήρηση των βασιλέων και αρχόντων διαμορφώνει τη σκέψη του και τον στοχασμό του πάνω στην εξουσία και στα ανθρώπινα.

Ανάλογες επισημάνσεις μπορούμε να κάνουμε ανατρέχοντας και στο ποιητικό εργαστήρι του Καβάφη. Είναι γνωστό ότι ο Καβάφης αγαπούσε την Ιστορία, θα ήθελε να ήταν ιστορικός, διάβαζε βιβλία και ήταν οξυδερκής παρατηρητής των γεγονότων της εποχής του. Σε πολλά ποιήματά του το ποιητικό υποκείμενο διαβάζει, ή υποτίθεται ότι διαβάζει, ιστορικά βιβλία («Ηγεμών εκ Δυτικής Λιβύης»), ψάχνει τις επιγραφές («Καισαρίων») και ανασύρει από εκεί τα πρόσωπα των ποιημάτων του, τα οποία μεταπλάθει, ώστε να μοιάζουν με αληθινά και, με φόντο την Ιστορία πάντα, τα βάζει στη δράση. Βασιλιάδες ή άρχοντες που ξέπεσαν (ο Αντώνιος στο «Απολείπειν ο θεός Αντώνιον», ο οδοιπόρος για τα Σούσα στη «Σατραπεία»), άλλοι που φέρθηκαν ανάξια ως προς τον ρόλο που επισήμως είχαν («Ο Βασιλεύς Δημήτριος») και γενικώς επιφανείς, τους οποίους αποκαθηλώνει δείχνοντας τη ματαιότητα των μεγαλείων, τη φαυλότητα των προσώπων, τα «κούφια λόγια», τα ψέματα, τις ραδιουργίες, τις πλάνες.

Αλλά και ο στοχασμός του Καβάφη οδεύει παράλληλα με του Άγγλου τραγικού. Μονότονα σέρνεται το «αύριο» του Σαίξπηρ; Μονότονα και του Καβάφη: «Την μια μονότονην ημέραν άλλη/ μονότονη, απαράλλακτη ακολουθεί». Ηθοποιός στη σκηνή για λίγο ο άνθρωπος στον Σαίξπηρ; Ηθοποιός και ο βασιλεύς Δημήτριος που, όταν βρέθηκε σε κίνδυνο, «έβγαλε τα χρυσά φορέματά του/ και τα ποδήματά του πέταξε τα ολοπόρφυρα… και ξέφυγε/ Κάμνοντας όμοια σαν ηθοποιός…». Ένα κερί η ζωή που θα σβήσει, στον Σαίξπηρ, «θλιβερή γραμμή κεριών σβυσμένων» οι μέρες που φεύγουν στον Καβάφη.

Βλέπουμε λοιπόν ότι και ο Καβάφης και ο Σαίξπηρ διακατέχονται από μια διάθεση απαισιόδοξη, στοχάζονται πάνω στη μοίρα των ανθρωπίνων και στη ματαιότητα της ανθρώπινης φιλοδοξίας, συνειδητοποιούν πόσο ασήμαντα είναι όλα, πόσο ο χρόνος συμπαρασύρει και δόξες και πλούτη και νιάτα και ομορφιά, πόσο ο άνθρωπος είναι ένα απειροελάχιστο, ασήμαντο μόριο της ύλης, «ένας βλάκας που λέει [το παραμύθι του] γεμάτο λύσσα και φωνές».

Και τα λόγια αυτά ανήκουν στον Μάκβεθ, που εγκλημάτησε φριχτά, πάσχοντας από αθεράπευτη φιλοδοξία να κερδίσει τον ψηλό θρόνο για να τον αμφισβητήσει στη συνέχεια, λίγο πριν γκρεμιστεί στην τρέλα και βρει ατιμωτικό θάνατο.

Twitter