της Μαρίας Αγγελίδου

Υπάρχουν κάποιοι λίγοι τυχεροί συγγραφείς, που κατορθώνουν να δημιουργήσουν αληθινούς ολόκληρους κόσμους, με τα πλάσματά τους, τις γλώσσες τους, τους χάρτες τους, τις ιστορίες τους. Τη Νάρνια, τη Μέση Γη, το Χόγκουαρτς του Χάρι Πότερ, την Ντίσνεϊλαντ, αυτήν ακόμα τη Νεφελοκοκκυγία… Σ’ αυτή την υπέροχη παρέα έχει δικαιωματικά τη θέση της και η Κοιλάδα των Μούμιν, ο κόσμος που έγραφε και ζωγράφιζε όλη της τη ζωή σχεδόν η Φινλανδοσουηδή Τούβε Μάρικα Γιάνσον.

Ο κόσμος των Μούμιν είναι ωραίος αλλά κι επικίνδυνος. Έχει τοπία ειδυλλιακά, δέντρα απίστευτα, ζώα που μιλάνε, νόστιμα φαγητά, όμορφα παιχνίδια. Έχει, όμως, και πλημμύρες, φουρτούνες, στεναχώριες, ακόμα και κομήτες που απειλούν να πέσουν πάνω στη Γη – και μάλιστα ειδικά πάνω στην Κοιλάδα, πάνω στο σπίτι των Μούμιν. Τα Μούμιν, ωστόσο, επιβιώνουν και τα όπλα τους είναι απλά, χειροπιαστά... κι αναπάντεχα: φροντίζουν να έχουν ξύλα για τη φωτιά τους, να μη στάζει η στέγη τους, να φέρονται ευγενικά στους ξένους, όσο απειλητικοί ή παράξενοι κι αν φαίνονται. Το σπίτι στην κοιλάδα είναι μια όαση ασφαλής και οικεία, όχι μόνο για τα μέλη της οικογένειας, αλλά και για τους φίλους, τους μακρινούς συγγενείς, τους περαστικούς. Ένα σπίτι-σπιτικό, όπου όλοι είναι πάντα καλοδεχούμενοι, χωρίς ποτέ να οφείλουν εξηγήσεις για τις πράξεις ή τις σκέψεις τους. Η Μύμπλιν, που έχει εγκαταλείψει δυο κόρες, τη Μύμπλιν και τη Μικρή Μυ, αφήνοντας τη μεγάλη να μεγαλώνει τη μικρή στο σπίτι των Μούμιν, δεν είναι για κανένα λόγο λιγότερο αγαπητή, για κανένα λόγο κατακριτέα. Ένα σπίτι, τελικά, που οι ένοικοί του δεν το εγκαταλείπουν –όπως κάνουν όλοι οι ήρωες των παιδικών βιβλίων, από τότε που άρχισαν να γράφονται τα παραμύθια–, αλλά το απολαμβάνουν και το χαίρονται χωρίς να νιώθουν την παραμικρή επιθυμία να το αφήσουν. Ακόμα και ο Σνούφκιν, αυτός ο κατεξοχήν πλάνης και μποέμ και κοσμογυριστής της οικογένειας, μπορεί να φεύγει κάθε χρόνο για τα νότια, αλλά γυρίζει πάντα την άνοιξη, με ακρίβεια ρολογιού.

Σαν όλους τους κόσμους της φαντασίας, έτσι και ο κόσμος των Μούμιν έχει τους χάρτες του. Η Τούβε Γιάνσον αγαπούσε τους χάρτες. Οι κάρτες που έστελνε από τα πολλά ταξίδια της στους δικούς της ήταν γεμάτες αυτοσχέδιους χάρτες. Το ίδιο και τα βιβλία της: τόσο η ίδια όσο και οι ήρωές της σχεδιάζουν πολλά και διάφορα σημεία του κόσμου των Μούμιν. Ολοκληρωμένος όμως ο χάρτης του κόσμου αυτού δεν υπάρχει – αν και κάποιοι από τους λάτρεις των Μούμιν έχουν δοκιμάσει τις δυνάμεις τους και τις εμπνεύσεις τους στο πεδίο αυτό.

ΜΟΥΜΙΝ: ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΠΟΥ ΣΚΕΦΤΕΤΑΙ

Έχουμε έναν πατέρα που ζει γράφοντας τα Απομνημονεύματά του – τα οποία όμως δεν είναι απλώς απομνημονεύματα, είναι φυσικά κάτι περισσότερο: κάτι σαν επιστημονική αφήγηση του κόσμου, κάτι σαν φιλοσοφική και φυσιοδιφική ερμηνεία της ζωής, κάτι σαν λογοτεχνική μεταφορά και ποιητικός συμβολισμός του χρόνου και του χώρου.

Έχουμε έναν μόνιμο φιλοξενούμενο, που είναι επαγγελματίας φιλόσοφος. Ο Μάουζιν καταφθάνει απρόσκλητος, εγκαθίσταται στο φιλόξενο σπίτι και γίνεται μέλος της οικογένειας, χωρίς στιγμή να βγει από τους φιλοσοφικούς του στοχασμούς.

Έχουμε Χέμουλιν, που αρχειοθετούν, αποδελτιώνουν, καταλογογραφούν και τακτοποιούν τον κόσμο γύρω τους με την υπομονή του Ιμάνουελ Καντ, το πάθος του Νίτσε, την επιμονή του Κίρκεγκορ.

Έχουμε τέλος τη Μικρή Μυ: αυτή την απολαυστική μικρογραφία μιας νιότης που σκέφτεται άγρια και γρήγορα και εντυπωσιακά, που αμφισβητεί τα πάντα, που κατακτά τον κόσμο, τον αγαπά και τον γκρεμίζει την ίδια στιγμή. Ένα παιδί αναρχικό, που αναλύει με καυστικότητα και σαρκασμό τις σκοτεινές πλευρές της ύπαρξης και της κοινωνίας.

Με λίγα λόγια: έχουμε ήρωες, οι οποίοι σκέφτονται ασταμάτητα. Σκέφτονται την ώρα που παίζουν, την ώρα που κολυμπούν, την ώρα που περπατάνε, την ώρα που κινδυνεύουν, ακόμα και την ώρα που χαζεύουν. Η σκέψη τους είναι ο κόσμος τους.

Κι ας μην ξεχνάμε ότι την πρώτη εικόνα των Μούμιν η Τούβε την έφτιαξε θέλοντας να σατιρίσει τον... Καντ! Η ίδια γράφει: «Σε μια από τις καλοκαιρινές σπουδαίες συζητήσεις με τον αδερφό μου, που τώρα κι οι δυο έχουμε ξεχάσει, ο μικρός με έβαλε κάτω με κάποιο τσιτάτο του Καντ. Το μόνο που μπορούσα να κάνω ήταν να ζωγραφίσω το πιο άσχημο πλάσμα που μπορούσα και να γράψω από κάτω Καντ. Αυτό το σκίτσο ήταν το πρώτο Μούμιν!»

ΜΟΥΜΙΝ: ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΠΟΥ ΧΑΙΡΕΤΑΙ ΤΗ ΖΩΗ

Ο Σνούφκιν είναι ένας τύπος αδέσμευτος κι ελεύθερος, που γυρίζει τον κόσμο χωρίς να τον κατακτά. Θαυμάζει την ομορφιά χωρίς να θέλει να την αποκτήσει. Την έχει δική του, όσο μπορεί να την κοιτάζει – κι αυτό τον φτάνει. Τα τραγουδάκια του συνοδεύουν με κέφι γλέντια και γιορτές, στο σπίτι ή στα χωράφια, στα δάση ή στις ερημιές του βουνού. Αγαπάει τη μοναξιά του, αλλά αγαπάει και την οικογένειά του.

Η Δεσποινίς Σνόρκιν είναι μια νεαρή κοπέλα, που θέλει να αρέσει. Όταν χρειάζεται, κάνει και θυσίες προκειμένου να αρέσει. Περιποιείται τον εαυτό της, φροντίζει την εμφάνισή της, εννοεί να στολίζεται, να χτενίζεται και να στρώνει όμορφο τραπέζι, ακόμα και στο μάτι του κυκλώνα.

Μα ο Σνούφκιν δεν είναι ο μόνος που ξέρει να χαίρεται τη ζωή του, να γλεντάει την κάθε στιγμή της, να απολαμβάνει την ομορφιά όπου τη βρίσκει. Κι η Δεσποινίς Σνόρκιν δεν είναι η μόνη που εκτιμάει την ομορφιά μ’ όλη τη δύναμη της ψυχής της. Όλα τα μέλη της μεγάλης οικογένειας κρύβουν μέσα τους έναν ακούραστο γλεντοκόπο: δεν διστάζουν να σταματήσουν ό,τι κι αν κάνουν για να ευχαριστηθούν ένα όμορφο τραγούδι, ένα διασκεδαστικό παιχνίδι, ένα νόστιμο φαγητό, ένα γλυκό όνειρο, μια πετυχημένη ιδέα… ατέλειωτος είναι ο κατάλογος των πραγμάτων που αγαπούν. Ένα γλέντι στη μέση του δάσους, ένας χορός, ένα πάρτι είναι μείζονα γεγονότα στη ζωή τους. Κι όσο δύσκολη κι αν είναι η κατάσταση που έχουν ν’ αντιμετωπίσουν, όσο κι αν στενοχωριούνται ή αν ζορίζονται ή αν μελαγχολούν –γιατί σαν άνθρωποι που είναι, απ’ όλα τα ανθρώπινα αυτά πάθη υποφέρουν!–, τα Μούμιν πάντα θα βρουν το χρόνο και τη διάθεση και το χώρο για μια καλή χορταστική οικογενειακή γιορτή.

ΜΟΥΜΙΝ: ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΑΓΙΑ

Σ’ όλους αυτούς τους φανταστικούς κόσμους έχει τεράστιο ενδιαφέρον μια πτυχή ελάχιστα προσεγμένη και καθόλου μελετημένη: οι σχέσεις οι οικογενειακές ανάμεσα στους ήρωες. Ξέρουμε, φυσικά, ότι στη Λιμνούπολη κανένα παιδί δεν ζει με τους γονείς του. Οι οικογενειακές γραμμές είναι λίγο λοξές, έχουμε θείους, θείες, ανιψιούς κι ανιψιές, όχι όμως μπαμπάδες, μαμάδες και παιδιά. Στο δάσος του Γουίνι ζουν μόνο φίλοι! Ο Χάρι Πότερ έχει χάσει τους γονείς του και δεν είναι ο μόνος: το ίδιο συμβαίνει στα περισσότερα λογοτεχνικά παιδιά – για κάποιο λόγο βρίσκονται μόνα στο ξεκίνημα της ζωής τους.

Τα Μούμιν είναι ίσως η μοναδική περίπτωση δυο γονιών που αγαπούν τα παιδιά τους: φυσικά και θετά τέκνα, φίλοι, απλοί περαστικοί βρίσκουν στο σπίτι αυτό αγάπη, σταθερή υποστήριξη, ακλόνητα καλή διάθεση, διαρκές καλωσόρισμα. Και δεν χρειάζεται να παραχωρήσουν ούτε στάλα από την ανεξαρτησία και την ελευθερία τους. Γιατί η οικογένεια αυτή είναι πραγματικά άγια: αγαπάει τα μέλη της χωρίς να τα καταπιέζει ποτέ. Μα ποτέ. Και για κανένα λόγο.

Τα ζευγάρια που ζουν ή περνούν ταξιδεύοντας έστω από την Κοιλάδα των Μούμιν δεν είναι μαζί επειδή έτσι πρέπει, ή επειδή έτσι έχουν συνηθίσει, ή επειδή δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς. Είναι μαζί επειδή θαυμάζουν στ’ αλήθεια και ξανά και πάλι ο ένας τον άλλον. Η Μαμά κι ο Μπαμπάς Μούμιν, οι μεγάλοι αυτού του κόσμου, ξέρουν ο ένας τα ελαττώματα του άλλου. Ο έρωτας δεν τους τυφλώνει: βλέπουν και τις αδυναμίες και τα λάθη που κάνει ο άλλος. Αλλά δεν τους τυφλώνει ούτε η συνήθεια, ούτε η ρουτίνα, ούτε τα προβλήματα της καθημερινότητας: εξακολουθούν να κοιτάζουν με βλέμμα νεανικό ο ένας τον άλλον, έτοιμοι να μαγευτούν από την εξυπνάδα, τη φαντασία, την ευρηματικότητα, την ομορφιά, την τέχνη, το ταλέντο του άλλου. Κι αυτό κάνουν.

Ο Μπαμπάς και η Μαμά Μούμιν εξασφαλίζουν ο καθένας με τον δικό του τρόπο τη συνοχή της οικογένειας και την ελευθερία των μελών της. Ο Μπαμπάς είναι η έμπνευση, η εγγύηση πως οι περιπέτειες δεν τελειώνουν ποτέ. Η Μαμά είναι η αγκαλιά, η σιγουριά πως ο καθένας μπορεί να είναι αυτός που είναι. Χώρια που όποια συμφορά, όποια κακοτυχία κι αν πέσει πάνω στην οικογένεια, η Μαμά Μούμιν έχει πάντα το κατάλληλο κάτι μέσα στην τσάντα της!

Τα μέλη της μεγάλης αυτής, αχαρτογράφητης οικογένειας, ζουν μαζί χωρίς ωστόσο να χάνουν την ατομικότητά τους, την ανεξαρτησία τους. Ο καθένας σ’ αυτό το σπίτι έχει τα μυστικά του, τις παραξενιές του, τις ιδέες του, τις απόψεις του. Αλλά τρώνε πάντα όλοι μαζί, μοιράζονται τις δουλειές, βοηθούν και στηρίζουν ο ένας τον άλλον με τρόπο φυσικό και αυτονόητο.

Σύμφωνα με τη συγγραφέα-εικονογράφο, «όλα άρχισαν επειδή ήθελα να αποτυπώσω μια ασυνήθιστα ευτυχισμένη οικογένεια: τα μέλη της οικογένειας Μούμιν αγαπιούνται και ταυτόχρονα δίνουν ο ένας στον άλλο την ελευθερία που θέλει και χρειάζεται. Είναι μια οικογένεια που ζει αρμονικά. Νομίζω ότι είχα στο νου μου τη δική μου παιδική ηλικία, που ήταν πολύ ευτυχισμένη… Καθώς συνέχισα να γράφω και να λέω τις ιστορίες τους, η οικογένεια των Μούμιν μεγάλωσε, απέκτησε φίλους και γνωστούς, απέκτησε και μερικούς εχθρούς κι όλα εξελίχθηκαν αυθόρμητα».

ΜΟΥΜΙΝ: ΖΩΑ Ή ΑΝΘΡΩΠΟΙ;

Και δεν είναι αυτή η μόνη ευαίσθητη ισορροπία, η μόνη αμφιβολία που έχουμε για τους κατοίκους της Κοιλάδας. Το ξεκίνημα ήταν βέβαια τα τρολ του βορρά. Το πρώτο Μούμιν εμφανίστηκε στη νεαρή Τούβε τα χρόνια της εφηβείας της, όταν ζούσε κοντά στους Σουηδούς συγγενείς στη Στοκχόλμη: ήταν ένα είδος τρολ (επινόηση του θείου της), που ζούσε στο ψυγείο μέσα και φυσούσε την κρύα ανάσα του στο σβέρκο όποιου άνοιγε την πόρτα του ψυγείου τα βράδια!

Το δεύτερο Μούμιν, που συναντάμε στη ζωή της Τούβε, ακούει στο όνομα Σνορκ κι είναι… η υπογραφή των έργων που η νεαρή καλλιτέχνις δημοσιεύει σε εφημερίδες και περιοδικά του Ελσίνκι. Ο Σνορκ ήταν λεπτός, είχε στενή μύτη και διαβολική ουρά. Η Τούβε έλεγε ότι τον είχε σχεδιάσει όταν ήταν μικρή, προσπαθώντας να πετύχει «το πιο άσχημο πλάσμα που θα μπορούσε να βάλει ο νους του ανθρώπου».

Το πρώτο βιβλίο με τα Μούμιν, Τα Μούμιν και η Μεγάλη Πλημμύρα, κυκλοφόρησε το 1945, αν και είχε γραφτεί από το 1939. Και ήταν δυστυχώς εκδοτική αποτυχία, που εν μέρει οφειλόταν ίσως στη μορφή των πρώτων αυτών Μούμιν, τα οποία έμοιαζαν πολύ με τον Σνορκ: ήταν ψηλότερα, αδύνατα και υπερβολικά στην έκφραση του φόβου τους.

Τη μορφή με την οποία έγιναν παγκόσμια γνωστά την πήραν τα Μούμιν αμέσως μετά το τέλος του πολέμου. Είναι και ζώα και άνθρωποι, μοιάζουν με παχουλά όρθια ιπποποταμάκια, κι είναι όλα μια μεγάλη οικογένεια με πολλά παρακλάδια: Μούμιν, Σνούφκιν, Σνόρκιν, Μύμιν, Μάουζιν, Χέμουλιν…

Η εκκεντρική αυτή οικογένεια με τους αμέτρητους «συγγενείς», φίλους, γνωστούς και φιλοξενούμενους, συγκαταλέγεται τελικά ανάμεσα στις σπουδαιότερες μορφές της παιδικής λογοτεχνίας. Όλα τα πρόσωπα έχουν ευδιάκριτα κι αναγνωρίσιμα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Και σαν όλα τα σπουδαία έργα της παιδικής λογοτεχνίας, γοητεύουν το ίδιο μικρούς και μεγάλους.

Όσοι ζουν στον κόσμο των Μούμιν δεν έχουν ξεκάθαρο φύλο, παρά μόνο στο βαθμό που έχουν ξεκάθαρο ρόλο. Τίποτα πάνω τους δεν διαφοροποιεί τους άντρες από τις γυναίκες, τα αγόρια από τα κορίτσια. Ο Μπαμπάς Μούμιν φοράει καπέλο, η Μαμά Μούμιν κρατάει τσάντα. Η Δεσποινίς Σνόρκιν έχει αδυναμία στα κοσμήματα και στολίζεται με λουλούδια. Ο Μούμιν, που την αγαπάει και θέλει να την παντρευτεί, της προσφέρει ακριβώς κοσμήματα και λουλούδια. Αλλά αυτά μόνο τα εξωτερικά στοιχεία είναι η μόνη βοήθεια που μας δίνει η δημιουργός τους για να προσδιορίσουμε το φύλο του καθενός. Σε πολλές περιπτώσεις, στις περισσότερες, δεν μας τα δίνει ούτε αυτά. Και σε κάποιες λίγες περιπτώσεις, λες και προσπαθεί ηθελημένα να μας μπερδέψει: όπως για παράδειγμα στο ζευγάρι «Τούφιν και Τίφιν» ή με το ντύσιμο των Χέμουλιν, που δεν φορούν παρά μόνο φούστες.

ΜΟΥΜΙΝ: Η ΤΟΥΒΕ ΓΙΑΝΣΟΝ ΚΑΙ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ

Το πρώτο βιβλίο με τα Μούμιν, Τα Μούμιν και η Μεγάλη Πλημμύρα, κυκλοφόρησε το 1945. Αλλά η αναγνώριση ήρθε με την κυκλοφορία του Κομήτη στην Κοιλάδα των Μούμιν το 1946 και της Αστείας Οικογένειας Μούμιν δυο χρόνια αργότερα. Τα βιβλία γρήγορα μεταφράστηκαν στα αγγλικά και σε άλλες γλώσσες και η διεθνής σταδιοδρομία των Μούμιν άρχισε – και μαζί της η ανοδική πορεία προς τη δόξα. Από το 1952 ως το 1970, η λονδρέζικη Evening News δημοσιεύει καθημερινά μια ιστοριούλα των Μούμιν σε comic strip.

Γραμμένα στα σουηδικά, τα οχτώ βασικά βιβλία της σειράς μεταφράστηκαν σε περισσότερες από τριάντα γλώσσες – ανάμεσά τους στα ισλανδικά, στα περσικά, στα ουκρανικά και στα ουαλικά.

Η Τούβε Γιάνσον πέθανε τον Ιούνιο του 2001. Για το συγγραφικό και καλλιτεχνικό της έργο τιμήθηκε με πολλά βραβεία, μεταξύ των οποίων και το Βραβείο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, που της δόθηκε το 1966 από την ΙΒΒΥ για το συνολικό έργο της στον τομέα του παιδικού βιβλίου, καθώς και δύο χρυσά βραβεία από τη Σουηδική Ακαδημία.

Από τις Εκδόσεις Πατάκη μόλις κυκλοφόρησαν τα εξής βιβλία της σειράς: Κομήτης στην Κοιλάδα, Θαλασσινό ταξίδι, Καλοκαιρινή μπόρα και Το καπέλο του Μάγου Μουμέρλιν.

Twitter