του Φίλιππου Φιλίππου

Για τη σχέση του Οδυσσέα Ελύτη με το νησί των Φαιάκων ελάχιστα πράγματα είναι γνωστά. Δεν υπάρχουν μελέτες για το συγκεκριμένο θέμα και τα σχετικά δημοσιεύματα που γνωρίζουμε είναι ελάχιστα. Στο αυτοβιογραφικό του βιβλίο Ανοιχτά Χαρτιά που εκδόθηκε το 1974 από τις εκδόσεις Αστερίας, ο ποιητής μιλάει για την επί οχτώ μήνες παραμονή του στην Κέρκυρα το 1937 και για μερικούς φίλους του εκείνης της εποχής που συμμετείχαν στην έκδοση του περιοδικού Τα Νέα Γράμματα.

Αρχές του 1937 η τύχη το έφερε να σκορπίσουμε. Ο Κατσίμπαλης στο Παρίσι, ο Σεφέρης στην Κορυτσά, εγώ στην Κέρκυρα, μαθητής στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, απομονωμένος επάνω στο Φρούριο. Αν προσθέσει κανείς και τον Αντωνίου που, εκτός από τις κλασικές Δευτέρες, ταξίδευε συνεχώς με το καράβι του, στην Αθήνα δεν έμεναν, για να μπορούν να συνεχίζουν το περιοδικό, παρά ο Καραντώνης και ο Γκάτσος.

Στο νησί έφτασε στις 8 του Ιανουαρίου και στην τοπική εφημερίδα Δύναμις της 17ης Ιανουαρίου 1937 διαβάζουμε:

Από 8-10 τρέχοντος μηνός εγένετο η κατάταξις των μαθητών κληρωτών Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών Πεζ. Κερκύρας. Το διδακτικόν και διοικητικόν προσωπικόν ταύτης είνε τελείως συμπεπληρωμένον εκ των ικανωτέρων στελεχών του Στρατεύματος. Ο Στρατωνισμός, ο ιματισμός και η εν γένει διατροφή μετά των σκευών, είνε απαράμιλλα της Σχολής Ευελπίδων. Η εκγύμνασις και η διδασκαλία θα είναι μεθοδική.

Στη συνέχεια, ο Ελύτης γράφει:

[…] με κίνδυνο να φάω τετραήμερο κράτηση, και να χάσω τη μοναδική έξοδο της Κυριακής, διάβαζα τα καινούρια τεύχη, που τα ’κρυβα πίσω από τους Κανονισμούς Ασκήσεων Μονάδων Πυροβόλου, στα μελετητήρια της Σχολής ή τις νύχτες που τύχαινε να φυλάγω θαλαμοφύλακας.

Έκτοτε ο Ελύτης επισκέφτηκε την Κέρκυρα κι άλλες φορές, για τις οποίες διαθέτουμε ελάχιστα στοιχεία. Στο Χρονολόγιο Οδυσσέα Ελύτη του Δημήτρη Δασκαλόπουλου (περιοδικό Χάρτης, αρ. 21-22-23, Νοέμβριος 1986), διαβάζουμε πως έκανε διακοπές στην Κέρκυρα το 1966. Υπάρχει και δεύτερη καταγραφή για το 1973: Αύγουστος, νέο ταξίδι στην Κέρκυρα. Επίσης για το 1974: Την άνοιξη ο ποιητής στην Κέρκυρα, όπου τον δεξιώνεται η Εταιρία Κερκυραϊκών Σπουδών. Πληροφορίες από διάφορα έντυπα τον φέρουν να κάνει διακοπές στην Κέρκυρα και το 1962 και το διάστημα 1963-1965 (περιοδικό Αιολικά Γράμματα, αρ. 43-44). Ενίοτε έμενε σε ξενοδοχείο, όπως το «Καβαλιέρι» και το «Ολίμπικ», και άλλες φορές τον φιλοξενούσαν, όπως η οικογένεια Βούλγαρη, στο σπίτι της στην πόλη, ή ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας που είχε βίλα στις Κερασιές, κοντά στην Κασσιώπη.

Το ταξίδι του 1974 πραγματοποιήθηκε το Μάιο. Είχε πάει στην Κέρκυρα με τον αδελφό του Κώστα Δαφνή, τον Γρηγόρη, κι η Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών τον τίμησε με μια εκδήλωση στην αίθουσα του Μουσείου Σολωμού, όπου μίλησε κι ο ίδιος. Θυμίζω πως ο Γρηγόρης, αρχικά δικηγόρος, στη συνέχεια δημοσιογράφος της Καθημερινής, υποψήφιος στην Κέρκυρα του κόμματος ΕΠΕΚ του Νικόλαου Πλαστήρα στις εκλογές του 1950, έμπιστος της Ελένης Βλάχου, έγραψε μερικά αξιόλογα ιστορικά βιβλία, ανάμεσά τους το Η Ελλάς ανάμεσα σε δύο πολέμους. Τα σχετικά με την εκδήλωση είναι γραμμένα από τον Κώστα Δαφνή στα Κερκυραϊκά Νέα στις 20 Μαΐου 1974, στη στήλη «Αντίλαλοι», με την υπογραφή ΙΝΤΕΡΙΜ. Από εδώ ξεκινάει η σταδιοδρομία του ανθυπολοχαγού της Αλβανίας, διαβάζουμε.

Οι δύο φίλοι, ο Κώστας Δαφνής κι ο Οδυσσέας Ελύτης, έκαναν βόλτες με το αμάξι του πρώτου, μα και θαλάσσιους περιπάτους. Αυτό συνάγεται από μια φράση του ίδιου του Ελύτη στο κείμενο «Επιστροφή από την παρ’ ολίγον Ελλάδα» που υπάρχει στο Εν λευκώ:

Πολύ μου αρέσει αυτός ο περίπλους, που μπορεί να είναι ταυτόχρονα στο μέλλον και στο παρελθόν […] Ήδη, ανέμου βοηθούντος και κώδωνος ηχούντος, τραβώ στον ανήφορο της Αδριατικής και φτάνω εύκολα στων Αγίων Σαράντα το ύψος.

O Ελύτης βρέθηκε πάλι στην Κέρκυρα το 1980. Στο Δελτίο της Αναγνωστικής Εταιρείας, αριθμός 17, διαβάζουμε πως παρευρέθηκε στα εγκαίνια του αναστηλωμένου κτίσματος του Θωμά Φλαγγίνη στον Ανεμόμυλο, όπου έγινε και έκθεση έργων χαρακτικής του Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, το Νοέμβριο. Τις ίδιες μέρες στο Βιομηχανικό και Εμπορικό Επιμελητήριο έγινε διάλεξη της Δ. Ηλιοπούλου-Ρογκάν με θέμα «Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας», όπου ήταν πάλι παρών, όπως και το βράδυ στη δεξίωση της Αναγνωστικής Εταιρείας μαζί με τον Λόρενς Ντάρελ.

Βασική πηγή πληροφοριών για τις πολλές επισκέψεις του Ελύτη στην Κέρκυρα είναι το κείμενο του Κώστα Δαφνή «Ο Ελύτης στη γη του Σολωμού», που δημοσιεύτηκε στα Κερκυραϊκά Νέα στις 4 Φεβρουαρίου 1980, λίγους μήνες μετά τη βράβευση του ποιητή με το Νομπέλ λογοτεχνίας:

Διαβάζουμε:

Κάθε φορά που ο Ελύτης επισκεπτόταν την Κέρκυρα του άρεσε να βρεθή μέσα στον κερκυραϊκό ελαιώνα, εκεί όπου η ελιά αδελφώνεται με το κυπαρίσσι. Και συνεχίζει: Ήμουνα συχνά ο σύντροφος των κερκυραϊκών ημερών του. Παίρναμε τακτικά το αυτοκίνητο για να κυνηγήσουμε στις πιο απόμερες γωνιές την ελιά ν’ ανταμώνει το κυπαρίσσι. Και τότε αποτραβιότανε μόνος του σε μια γωνιά για να ποτιστεί από τη γοητεία του τοπίου.

Ο Κώστας Δαφνής γνωρίστηκε με τον Ελύτη το 1937 και παρέμεινε φίλος του για πάντα. Παρ’ όλα αυτά, ο ποιητής δεν τον αναφέρει πουθενά στα κείμενά του, κάτι που κάνει με άλλους φίλους του, όπως για παράδειγμα τον Κύπριο Ευάγγελο Λουίζο, φίλο επίσης του Γιώργου Σεφέρη (ο Λουίζος είχε χρηματοδοτήσει την έκδοση του Μονογράμματος που τυπώθηκε το 1971 στις Βρυξέλλες για λογαριασμό του εκδοτικού του οίκου, που είχε ως έδρα την Αμμόχωστο). Οι δυο τους, Ελύτης και Λουίζος, ήταν μαζί στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών. Ο Λουίζος, ένας εύπορος δικηγόρος από την Αμμόχωστο, ήταν χρηματοδότης του περιοδικού Τα Νέα Γράμματα. Όταν έφτασαν στην Κέρκυρα, πήγαν συστημένοι από τον Γιώργο Κατσίμπαλη και τον Ανδρέα Καραντώνη (αυτός τους συνόδευσε στον Πειραιά, στο καράβι με το οποίο ταξίδεψαν), στον Κώστα Δαφνή, ο οποίος ανέλαβε να τους γνωρίσει τα αξιοθέατα του νησιού και τους διανοούμενους της πόλης.

Σύμφωνα με τον Δαφνή, ο Ελύτης ήταν «συγκρατημένος, ονειροπόλος, με τη σεμνότητα του ποιητή που ωριμάζει πάνω σε δύσκολα μονοπάτια», αντιθέτως, ο Λουίζος ήταν «βαθύτατα επικουρικός, με μια έντονη αίσθηση της ζωής». Ο Ελύτης στα Ανοιχτά χαρτιά αναφέρει τον Λουίζο με τα αρχικά του. Στο κείμενο «Τα όνειρα» και στο κεφάλαιο «Όνειρο της Φραγκίσκας Φραίζερ» διαβάζουμε:

Κύπρος. Βρίσκομαι στο παλιό τούρκικο σπίτι του φίλου μου Ε.Λ. –«ένα σπίτι που πάει να γίνει φυτό», όπως έλεγε κάποτε ο Σεφέρης– στην Αμμόχωστο· μέσα στο ίδιο δωμάτιο όπου έμεινα άλλοτε.

Ας δούμε τι άλλο γράφει:

Τώρα ο ορίζοντας είναι πέρα ως πέρα ελεύθερος· η θάλασσα απλώνεται δεξιά μου· ο δρόμος κατηφορίζει· όλα μου είναι γνωστά: το παλαιό Ανάκτορο που άφησα πίσω μου, το σπίτι του Σολωμού λίγο παρακάτω αριστερά, και στο βάθος το λιμάνι της Κέρκυρας με τα καφενεία, τις στοές κι ένα μεγάλο βαπόρι αγκυροβολημένο.

Προφανώς, η βόλτα του Ελύτη στο όνειρο αρχίζει από τα Ανάκτορα, συνεχίζεται στην οδό Αρσενίου και τελειώνει στη Σπηλιά. Η Φραγκίσκα Φραίζερ ήταν η ωραία θυγατέρα του Άγγλου γραμματέα του Αρμοστή της Επτανήσου, φίλου του Σολωμού. Ο εθνικός μας ποιητής, που απολάμβανε τους περιπάτους στη Σπιανάδα, είχε γοητευτεί από τη Φραγκίσκα που βολτάριζε με ανοιχτό αμάξι, όμορφα στολισμένη, με λευκό φόρεμα. Το επίγραμμα που έγραψε γι’ αυτήν το 1849 το μελοποίησε αργότερα ο Νικόλαος Μάντζαρος:

Μικρός προφήτης έρριξε σε Κορασιά τα μάτια, / και στους κρυφούς του λογισμούς, χαρά γιομάτος, είπε: / «Κι αν για τα πόδια σου, Καλή, κι αν για την κεφαλή σου, / κρίνους ο λίθος έβγανε, χρυσό στεφάν’ ο ήλιος, /δώρο δεν έχουνε για Σε, και για το μέσα πλούτος. / Όμορφος κόσμος ηθικός αγγελικά πλασμένος!»

Στο ίδιο κείμενο, ο Ελύτης αναφέρει και έναν άλλο παλιό συμμαθητή του στη Σχολή Εφέδρων Αξιωματικών, τον Θ.Ε., τον οποίο βλέπει σ’ ένα όνειρο να κάθεται «φορώντας καμπαρντίνα και ρεπούμπλικα».

Οι μαθητές της Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών έφυγαν από το νησί το Σεπτέμβριο, για την ακρίβεια στις 9 και στις 10 του μηνός, σύμφωνα με τα δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων. Η Δύναμις μας πληροφορεί ότι:

Την 9ην και 10ην τρέχοντος μηνός ανεχώρησαν οι μαθηταί Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών Πεζικού Κερκύρας διά τας έδρας των Σωμάτων εις α ετοποθετήθησαν διά την πρακτικήν υπηρεσίαν των ως δοκίμων αξιωματικών. Νέος διοικητής Σχολής Εφέδρων Αξιωματικών Κερκύρας ετοποθετήθη ο συνταγματάρχης πεζικού κ. Γεωργούλης, εκ των αρίστων αξιωματικών του στρατεύματος. Ο συνταγματάρχης κ. Σπ. Νίτσας τοποθετείται εις άλλην ανωτέραν θέσιν του διοικητού Μεραρχιακού Πεζικού Μεραρχίας Ιωαννίνων.

Ο Ελύτης στα Ανοιχτά Χαρτιά γράφει σχετικά:

Στην Αθήνα, όταν επέστρεψα ύστερα από οχτώ μήνες, καμένος από τον ήλιο και με χρυσές επωμίδες, τοποθετημένος πια στο 1ο Σύνταγμα Πεζικού, άρχισα να καταλαβαίνω πόσος δρόμος έμενε ακόμη να διανυθεί.

Το Μάρτιο του 1938 απολύθηκε από το στρατό και τον Οκτώβριο του 1940, όταν κηρύχτηκε ο πόλεμος της Αλβανίας, κατατάχθηκε στη διοίκηση του Στρατηγείου του Α’ Σώματος στρατού. Μετατέθηκε στη ζώνη πυρός και το Φεβρουάριο του 1941 νοσηλεύτηκε με τύφο στο νοσοκομείο των Ιωαννίνων.

Στην Κέρκυρα ο Ελύτης γνώρισε και τον Λόρενς Ντάρελ. Διαβάζουμε πάλι στα Ανοιχτά Χαρτιά:

Και περίμενα πώς και πώς τις λιγοστές εξόδους για να πάω στην Παλιοκαστρίτσα, όπου βρισκόταν εγκατεστημένος με την πρώτη του γυναίκα, τη Νάνσυ, ο φίλος μας Lawrence Durrell, άγνωστος τότε και ταπεινός, ή να συναντήσω τον Θεόδωρο Στεφανίδη, έναν ιδιόρρυθμο φίλο του Κατσίμπαλη, με κοκκινόξανθη γενειάδα, γιατρό, βοτανολόγο και μεταφραστή του Παλαμά στα εγγλέζικα, που δεχόταν πάντοτε εμένα και τους φίλους μου με άπειρη ευγένεια.

Το 1937 οι Ντάρελ (ο Λόρενς κι η γυναίκα του Νάνσι, τα αδέλφια του Λέσλι και Τζέραλντ, η αδελφή του Μαργκό, κι η χήρα μητέρα τους Λουίζα), ζούσαν στο Καλάμι, δίπλα στην Κουλούρα, στο σπίτι του Τάσου Αθηναίου που τους το ενοικίαζε. Η πρώτη ημερολογιακή καταγραφή του Λόρενς στο Το κελί του Πρόσπερου είναι 10 Απριλίου, ενώ στο τέλος του Μαύρου Βιβλίου διαβάζουμε: Στο σπίτι του Αναστάσιου Αθηναίου, Κουλούρα, Κέρκυρα, 1937. Στα Ανοιχτά Χαρτιά όμως ο Ελύτης σημειώνει πως ο Λόρενς ήταν εγκατεστημένος στην Παλαιοκαστρίτσα. Στο βιβλίο του Τζέραλντ Ντάρελ Η οικογένειά μου και άλλα ζώα διαβάζουμε πως το Άσπρο Σπίτι στο Καλάμι ήταν το τρίτο και τελευταίο σπίτι που νοίκιασαν οι Ντάρελ στην Κέρκυρα. Πού βρίσκονταν τα άλλα δύο; Δε γνωρίζουμε, απαιτείται έρευνα. Ίσως, προτού εγκατασταθούν εκεί, να έμεναν σε άλλο σπίτι στην Παλαιοκαστρίτσα. Πάντως, σύμφωνα με κείμενο του Κώστα Δαφνή, ο Λόρενς Ντάρελ, ως συνταξιούχος, προτού εγκατασταθεί στη Γαλλία, για ένα μικρό διάστημα έμεινε στην Παλαιοκαστρίτσα με τα παιδιά του. Αυτό το κείμενο δημοσιεύτηκε στα Νέα στις 15 Ιουνίου 1982 κι έχει τίτλο «Λώρενς Ντάρελ: Γεννήθηκα στις Ινδίες αλλά είμαι… Κερκυραίος». Όταν αναδημοσιεύτηκε στα Κερκυραϊκά Νέα στις 19 Ιουνίου τιτλοφορήθηκε «Ο Άγγλος που αγάπησε την Κέρκυρα – Κουβεντιάζοντας με τον Λώρενς Ντάρελ». Εκεί διαβάζουμε πως ο Ντάρελ «Στρώνεται σε δυο τρεις καρέκλες στα καφενεία της Σπιανάδας, διαβάζει εφημερίδες, κουβεντιάζει και πίνει».

Να προσθέσω ότι στα ποιήματα του Ελύτη υπάρχουν μερικές σύντομες αναφορές στην Κέρκυρα. Στον Μικρό Ναυτίλο γράφει:

ΚΕΡΚΥΡΑ – Ανοιξιάτικη νύχτα σε μακρινό εξοχικό νεκροταφείο. Το φωτεινό εκείνο σύννεφο από πυγολαμπίδες που αλλάζει ανάλαφρα θέση από τάφο σε τάφο.

Στην ίδια συλλογή όπου μνημονεύει νησιά του Αιγαίου και πόλεις της Ευρώπης αναφέρει και τη Ζάκυνθο, την οποία είχε επισκεφτεί λόγω του Σολωμού. Άλλο νησί του Ιονίου δε μνημονεύει πουθενά αλλού.

Στο Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου γράφει:

Είναι κάτι νύχτες τώρα τελευταία, που ακούω πέδιλα στις πλάκες,

θροΐσματα υφασμάτων και λέξεις άγνωστες […]

Κατά τα άλλα το τοπίο θύμιζε Κέρκυρα

Στο Ο Ήλιος ο Ηλιάτορας γράφει:

Άκου κι εμάς που μόλις εγυρίσαμε

Νησιά και πολιτείες που γνωρίσαμε

Κρήτη και Μυτιλήνη Σάμο και Ικαριά

Νάξο και Σαντορίνη Ρόδο Κέρκυρα

Επίσης, στην Αλβανιάδα, που γράφτηκε το 1946 και συμπληρώθηκε το 1950, κι ένα μέρος της δημοσιεύτηκε στο αριστερό φοιτητικό περιοδικό Πανσπουδαστική στο τεύχος αρ. 41, Οκτώβριος 1962, μαζί με μια συνέντευξή του βρίσκουμε και μια αναφορά στην Κέρκυρα:

–Η σκιά του πάει με το δικό της δίκηο

Και κατά τους Κορφούς το αντιχτυπά–

Τέλος, οφείλω να θυμίσω κάτι που ελάχιστοι γνωρίζουν: ότι ο Ελύτης τιτλοφόρησε το ποίημα «Ελένη» που περιλαμβάνεται στους Προσανατολισμούς, στην ενότητα «Σποράδες», προς τιμήν μιας νεαρής Κερκυραίας, της φοιτήτριας της Φιλοσοφικής Έλενας Βεντούρα, μετέπειτα καθηγήτριας στο Γυμνάσιο Θηλέων της Κέρκυρας και αργότερα βοηθού του Μανόλη Τριανταφυλλίδη, σύζυγο αργότερα του αιματολόγου Ηλία Πολίτη. Το ποίημα δημοσιεύτηκε το Δεκέμβριο του 1937 στα Νέα Γράμματα. Αυτό το γράφει ο φίλος του από τα χρόνια της Νομικής στο πανεπιστήμιο της Αθήνας, ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, στο βιβλίο του Αναπολήσεις*. Το ίδιο επαναλαμβάνει και σε ένα άρθρο που τιτλοφορείται «Πώς ο Ελύτης δεν έγινε Ακαδημαϊκός» και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η λέξη, στο τεύχος αρ. 90, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006. Τώρα υπάρχει και στο βιβλίο του Φιλολογικά, στην τρίτη επαυξημένη έκδοση με τίτλο «Οδυσσέας Ελύτης». Μάλιστα, διευκρινίζει πως ο τίτλος μπήκε κατά παράκληση του Νίκου Γκάτσου, φίλου του Ελύτη, «ερωτευμένου εξ αποστάσεως» με τη φοιτήτρια. Το 1945, προτού απολυθεί από το γυμνάσιο ως αριστερή, η Έλενα Βεντούρα δημοσίευσε στην εφημερίδα Φιλολογικά Νέα του Κώστα Δαφνή ένα διήγημα, τοποθετημένο στην Κέρκυρα, με τίτλο «Φλάρω».

Για τη σχέση του Ελύτη με τον Κώστα Δαφνή και το νησί των Φαιάκων υπάρχουν δύο σχετικά κείμενα που εκφωνήθηκαν στο συνέδριο για τον Οδυσσέα Ελύτη, το οποίο πραγματοποιήθηκε από την Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών στο Μουσείο Σολωμού της Κέρκυρας. Το πρώτο, το «1974: Ο Ελύτης στην Κέρκυρα», γράφτηκε από τον Λουκιανό Ζαμίτ και το δεύτερο, το «Κατά τα άλλα το τοπίο θύμιζε Κέρκυρα», από τον Περικλή Παγκράτη**.

Σημειώσεις

* Χάρη στην πληροφορία-μαρτυρία του Κωνσταντίνου Δεσποτόπουλου και τα βιβλία του, ο γράφων έγραψε το μυθιστόρημα Ο ερωτευμένος Ελύτης, με ήρωες τον Ελύτη, την Έλενα Βεντούρα, τον Κώστα Δαφνή, τον Ευάγγελο Λοΐζο, τον Ανδρέα Εμπειρίκο και άλλα υπαρκτά πρόσωπα, που κυκλοφόρησε το Νοέμβριο του 2011 από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

**Τα κείμενα υπάρχουν (μαζί με ανάλογο κείμενο του γράφοντος) στο τεύχος ΧΧΙ της έκδοσης Χρονικά της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών του 2010.

Twitter