«Ο θρίαμβος της ΚΟΑ με το “Θωρηκτό Ποτέμκιν” του Eisenstein» της Μαρίας Κοτοπούλη
Ήταν άριστη η επιλογή της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών να παρουσιάσει στο θέατρο Ηρώδου του Αττικού, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, το θρυλικό έργο του Sergei Eisenstein (1898-1945), το Θωρηκτό Ποτέμκιν, αριστούργημα της Εβδόμης Τέχνης και σημείο αναφοράς του κινηματογράφου, στη συγκλονιστική μουσική του Dmitry Shostakovich (1906-1975), υπό τη διεύθυνση του διακεκριμένου Γερμανού αρχιμουσικού Jens Troester. Αξίζει να αναφερθούμε, συνοπτικά, στα γεγονότα της εποχής και στην πολύπαθη μουσική της ταινίας.
Το 1905, στο Πρίγκιπας Ποτέμκιν της Ταυρίδας, γνωστό ως Θωρηκτό Ποτέμκιν, ένα από τα πιο σύγχρονα πολεμικά πλοία τουΣτόλου της Μαύρης Θάλασσας, το κατώτερο πλήρωμα στασίασε εναντίον των αξιωματικών. Ύψωσε κόκκινη σημαία στο κατάρτι και αγκυροβόλησε ανοιχτά της Οδησσού, όπου είχε ήδη ξεκινήσει γενική απεργία. Συγχρόνως απηύθυνε κάλεσμα στους ναύτες των άλλων πλοίων και στους πολίτες της χώρας να ξεσηκωθούν κατά του τσάρου. Αφορμή στάθηκε η διαμαρτυρία των ναυτών για το χαλασμένο κρέας που τους προσέφεραν στο συσσίτιο και η άμεση αντίδραση των ανωτέρων τους με την εν ψυχρώ δολοφονία του εκπροσώπου τους. Η εξέγερση κατεστάλη από τον στρατό και έληξε άδοξα με τη φυγή των επαναστατών στη Ρουμανία, ωστόσο θεωρήθηκε από τον Λένιν «προάγγελος» της Επανάστασης του 1917, που φέτος συμπληρώνει τα εκατό της χρόνια.
Το 1925 η Γκοσκινό, κρατική υπηρεσία κινηματογράφου της Σοβιετικής Ένωσης, ανέθεσε στον Sergei Eisenstein, σκηνοθέτη, θεωρητικό της Εβδόμης Τέχνης και πρωτοπόρο του montage, να γυρίσει μια ταινία για να γιορτάσουν τα εικοστά γενέθλια από την Εξέγερση του 1905. Το σενάριο με θέμα το Θωρηκτό Ποτέμκιν υπογράφει η σεναριογράφος Nina Agadzhanova (1889-1974) και αναφέρεται ότι δεν ξεπερνούσε τις δύο σελίδες. Ωστόσο ο μεγάλος αυτός σκηνοθέτης δημιούργησε ένα αριστούργημα, ένα έπος της Εβδόμης Τέχνης, που συγκαταλέγεται ανάμεσα στις δέκα καλύτερες ταινίες του κόσμου. Το έργο έχει διάρκεια 65 λεπτών και αποτελείται από πέντε πράξεις: «Άνδρες και Σκουλήκια», «Δράμα στο Λιμάνι», «Ένας νεκρός καλεί για δικαιοσύνη», «Τα σκαλιά της Οδησσού» και η «Συνάντηση με τη ναυτική μοίρα». Ο Eisenstein, αν και έμεινε πιστός στα ιστορικά γεγονότα, επινόησε το δικό του φινάλε. Στο τέλος οι ναύτες και οι στρατιώτες συμφιλιώνονται και το Θωρηκτό Ποτέμκιν εισέρχεται θριαμβικά ανάμεσα στον στόλο, με την κόκκινη σημαία της Επανάστασης υψωμένη στο κατάρτι του. Αξιοσημείωτο είναι ότι χρησιμοποίησε ερασιτέχνες και όχι επαγγελματίες ηθοποιούς, γιατί πίστευε –και το αποτέλεσμα τον δικαίωσε– ότι θα απέδιδαν καλύτερα τους χαρακτήρες του έργου.
Με την ολοκλήρωση της ταινίας. η Γκοσκινό πρότεινε στην Ορχήστρα του Θεάτρου Μπολσόι να συνοδεύσει μουσικά το αριστούργημα του Eisenstein, όμως η ορχήστρα αρνήθηκε, γιατί της φάνηκε αδύνατο να περιγράψει με νότες το χαλασμένο κρέας που κατατρώγεται από σκουλήκια. Παρά τις αντιρρήσεις της, η ορχήστρα ετοίμασε κάποια αποσπάσματα από έργα του Μπετόβεν και του Τσαϊκόφσκι και η πρεμιέρα της ταινίας έγινε στη Μόσχα στις 21 Δεκεμβρίου του 1925, χωρίς ιδιαίτερη επιτυχία, για να επαληθευτεί η ρήση: «Ουδείς προφήτης εν τη εαυτού πατρίδι».
Την άνοιξη του επομένου έτους, στις 29 Απριλίου του 1926 πραγματοποιήθηκε η πρεμιέρα του έργου στο Βερολίνο, αφού είχε εξασφαλιστεί η συνεργασία του Αυστριακού συνθέτη και μαέστρου Edmund Meisel (1894-1930), ο οποίος έγραψε τη μουσική μέσα σε δώδεκα ημέρες. Στη συνέχεια η ταινία ταξίδεψε σε Ευρώπη και Αμερική με τις μετατροπές να την ακολουθούν. Επί Στάλιν, κυρίαρχου πλέον του Κομουνιστικού Κόμματος, έπρεπε να αλλάξει το μότο του Τρότσκι που χρησιμοποιεί ο σκηνοθέτης στην αρχή της ταινίας και να αντικατασταθεί από ένα μότο του Λένιν, για να αλλάξει και αυτό το 1949, όταν παρουσιάστηκε η ταινία στη Ρωσία σε μουσική σύνθεση του Nikolai Kryukov (1908-1961). Τέλος φτάνουμε στα 1976, όπου η ταινία προβάλλεται στη Μόσχα με το μότο του Λένιν να επανέρχεται και με μουσική από πέντε συμφωνίες (4η, 5η, 8η, 10η και 11η) του Dmitry Shostakovich. Η εκδοχή που η ΚΟΑ ερμήνευσε συγκλονιστικά, υπό την μπαγκέτα του αρχιμουσικού της, ήταν η ανάπλαση για μεγάλη συμφωνική ορχήστρα του Γερμανού αρχιμουσικού Frank Strobel, που πραγματοποίησε για το European Philarmonic Institute το 2009.
Η 4η Συμφωνία, έργο 43, θεωρείται μία από τις σπουδαιότερες συνθέσεις του Shostakovich και δημιουργήθηκε μέσα σε ένα δύσκολο πολιτικό κλίμα, από τον Σεπτέμβριο του 1935 ως τον Μάιο του 1936. Απαιτεί μεγάλη ορχήστρα με τεχνικές ικανότητες, αλλά και συναισθηματική συμμετοχή. Έχει επιρροές από τον Mahler, τον οποίο μελέτησε ο Shostakovich με τον δάσκαλό του Ivan Sollertinsky στο Conservatoire του Λένινγκραντ.
Την 5η Συμφωνία, έργο 47, συνθέτει μεταξύ Απριλίου και Μαΐου του 1937. Η πρεμιέρα δίδεται, με μεγάλη επιτυχία, στις 21 Νοεμβρίου του ίδιου χρόνου με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Λένινγκραντ, υπό την μπαγκέτα Yevgeny Mravinsky, ο οποίος, με το πρώτο χειροκρότημα, σηκώνει την παρτιτούρα και την ανεμίζει ψηλά, επιβεβαιώνοντας με τον τρόπο αυτό τη βαθιά του εκτίμηση στη μουσική σύνθεση και στο πρόσωπο του Shostakovich. Η κίνηση της συμφωνίας από το τραγικό στο θριαμβικό δημιουργεί συγκρίσεις με την 5η του Beethoven, την 1η του Brahms και την 8η του Bruckner, όπως αναφέρουν οι ειδικοί.
Την 8η Συμφωνία, έργο 65 γράφει το καλοκαίρι του 1943 και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους ερμηνεύεται από την USSR Symphony Orchestra, υπό τον αρχιμουσικό Yevgeny Mravinky, στον οποίο είναι αφιερωμένη, όπως άλλωστε η 5η και η 6η Συμφωνία.
H 10η Συμφωνία έργο 93 παίζεται στις 17 Δεκεμβρίου του 1953 και έχει αναφορές σε πολλά έργα του συνθέτη, όπως το Κοντσέρτο για τσέλο Νο 1, και το Κουιντέτο εγχόρδων Νο 8.
Τέλος η 11η Συμφωνία, έργο 103 συνδέεται άμεσα με την ταινία του Eisenstein, καθώς αναφέρεται στα γεγονότα της εξέγερσης και φέρει τον υπότιτλο «The Year 1905». Η αγάπη του λαού της Ρωσίας εκδηλώθηκε άμεσα, στις 30 Οκτωβρίου του 1957, πρεμιέρα της Συμφωνίας, με επιστέγασμα τον επόμενο χρόνο να τιμηθεί με το Βραβείο Λένιν.
Βρεθήκαμε καθηλωμένοι στις κερκίδες, παρακολουθώντας το αριστούργημα του μάγου της εικόνας. Δημιούργημα που στέκει πέρα από την πραγματικότητα μιας εποχής με τα πενιχρά τεχνικά μέσα και με μόνο εφόδιο την έμπνευση. Ξεπερνούν τα όρια της φαντασίας οι ασύγκριτες σκηνές του πλήθους. Εικόνες οραματικές θαλασσινών και στεριανών τοπίων, εικόνες από το ίδιο το Θωρηκτό και τη ζωή του πληρώματος, μέσα από το αδρό παίξιμο απλών ερασιτεχνών. Στιγμές μοναδικές, ανεπανάληπτες, χαραγμένες στη μνήμη μας για πάντα, όπως η σπαρακτική κίνηση του πλήθους με την απέραντη, γυμνή οδύνη, η κόκκινη σημαία, που προβάλλει ξαφνικά και προκαλεί αυθόρμητο χειροκρότημα, καθώς ανεμίζει μέσα από τη μαυρόασπρη σύνθεση της ταινίας.
Ήταν όμως και η συγκλονιστική μουσική, τόσο δεμένη με την εικόνα, που γεννούσε σκέψεις και ερωτήματα για δυο μεγάλους, οραματικούς δημιουργούς, που συναντώνται πνευματικά, χρόνια μετά την κατάθεση του δημιουργικού τους έργου, σε έναν Αρχαίο Ιερό Χώρο και ιστορούν τα Πάθη και τους Καημούς του Λαού τους, με τον Λόγο του «Προφήτη» Ποιητή να υπερίπταται του Ηρωδείου: «Και μεγάλα πλοία θα ανεβάσουν σημαίες, εμβατήρια θα πάρουν τους δρόμους, οι εξώστες να ραίνουν με άνθη τον Νικητή. Που θα ζει στην οσμή των πτωμάτων» [1].
Η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών στη συνάντησή της με τους δύο δημιουργούς στο Ηρώδειο, στις 5 Ιουλίου του 2017, μεγαλούργησε. Ο αρχιμουσικός Jens Troester, κάτοχος της ατμόσφαιρας της μουσικής του Shostakovich, αλλά και του ρωμαλέου έργου του Eisenstein, που έμεινε στην αιωνιότητα, εντυπωσίασε με τον απόλυτο συντονισμό εικόνας και μουσικής. Διηύθυνε με καθαρές, υποβλητικές κινήσεις, με θαυμάσιο τεχνικό κοντρόλ, ειδικά στα δυναμικά μέρη, και απέσπασε συναρπαστικές ερμηνείες από την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, σκορπώντας ρίγη συγκίνησης. Μέγα Εύγε!!
Σημειώσεις
[1] Οδυσσέας Ελύτης, Το Άξιον Εστί, Ανάγνωσμα Έκτο, «Προφητικόν».
Φωτογραφία cover: Λυδία Ραμού
