ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ ΤΩΝ ΜΠΡΑΜΣ, ΡΑΧΜΑΝΙΝΟΦ, ΕΛΓΚΑΡ
της Μαρίας Κοτοπούλη
Δεν είναι εντυπωσιακός μόνο ο διάλογος ανάμεσα στους ποιητές, τους συγγραφείς και τους ζωγράφους αλλά και ανάμεσα στους συνθέτες. Ένα λαμπρό παράδειγμα μας έδωσε η Κ.Ο.Α. με τη θριαμβευτική έναρξη του νέου κύκλου συναυλιών 2013-2014 που έγινε στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών στις 4 Οκτωβρίου του 2013, επιλέγοντας ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΛΑΓΕΣ, των Γιοχάνες Μπραμς (1833-1897), Σεργκέι Ραχμάνινοφ (1873-1943) και Έντουαρντ Έλγκαρ (1857-1934).
Τις ρίζες των Παραλλαγών θα αναζητήσουμε στον 14ο αιώνα με πρώιμο δείγμα των diferencias για Βιχουέλα του Ισπανού συνθέτη Luis de Navaez. Στην Αναγέννηση θα επικρατήσει ο όρος division, τύπος ρυθμικής παραλλαγής που διαιρείται σε όλο και μικρότερες αξίες. Οι παραλλαγές μπορεί να είναι απλές έως και εξαιρετικά περίπλοκες. Τον 16ο αιώνα Άγγλοι συνθέτες έγραψαν έργα σε φόρμα παραλλαγής, ενώ στην εποχή του Μπαρόκ ξεχωρίζουν οι Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ του Μπαχ και The Harmonious Blacksmith του Χέντελ. Στην κλασική εποχή ο Μότσαρτ διέπρεψε στο είδος με μεγάλο αριθμό Παραλλαγών. Ο Γιόζεφ Χάιντν έγραψε διπλές Παραλλαγές, όπου δύο θέματα συγγενή παρουσιάζονται εναλλάξ, όπως στη θαυμάσια συμφωνία του αρ. 103 και στις Παραλλαγές σε φα ελάσσονα για πιάνο. Ο Μπετόβεν επίσης έγραψε σειρά Παραλλαγών, ανάμεσά τους οι περίφημες Παραλλαγές Ντιαμπέλι.
Τις Παραλλαγές σε ένα θέμα του Χάιντν συνέθεσε ο Μπραμς το καλοκαίρι του 1873 ύστερα από το ενδιαφέρον που του κίνησε για τις συνθέσεις του Χάιντν ο φίλος του ιστορικός της μουσικής και βιογράφος του Χάιντν, C. F. Pohl. Μελετώντας ο Μπραμς τις έξι σουίτες του Χάιντν για πνευστά όργανα ανακάλυψε σε ένα ντιβερτιμέντο για οκτέτο πνευστών μια μελωδία γνωστή ως St. Antony choral, βασισμένη στον ύμνο των προσκυνητών, St. Antony’s Day. Ο ύμνος αυτός έγινε η βάση για τη σύνθεσή του, Παραλλαγές σε ένα θέμα του Χάιντν, που στην αρχή γράφτηκε για δύο πιάνα και αργότερα για ορχήστρα. Η πρώτη εκδοχή για τα δύο πιάνα πρωτοπαίχτηκε από τον ίδιο τον συνθέτη και την αγαπημένη φίλη του Κλάρα Σούμαν τον Αύγουστο του 1873 και τον Νοέμβρη του ίδιου χρόνου, η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Βιέννης ερμήνευσε την ορχηστρική εκδοχή με τον συνθέτη στο πόντιουμ και με μεγάλη επιτυχία. Αργότερα, ο Μπραμς ανακάλυψε ότι το θέμα δεν ανήκε στον Χάιντν αλλά πιθανότατα σε έναν από τους μαθητές του, τον Ignatz Pleyel. Η σύνθεση είναι ένα υψηλό δείγμα του ενδιαφέροντος του Μπραμς στους πρώιμους ρυθμούς και μαζί με τις Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ και Ντιαμπέλι κατατάσσεται στα αριστουργήματα της μουσικής τέχνης! Με μεγάλη ευρηματικότητα ο Μπραμς αναπτύσσει τη θαυμάσια μελωδία του. Περνά στην ποιμενική Σισιλιάνα για να ολοκληρώσει τον κύκλο της σύνθεσης με την εκρηκτική passacaglia στο φινάλε. Είτε για δύο πιάνα, είτε για ορχήστρα, οι Παραλλαγές σε ένα θέμα του Χάιντν παραμένουν ένα από τα αγαπημένα έργα του Μπραμς και θα πρέπει να αναφέρουμε ότι και ο ίδιος ο συνθέτης τις αγαπούσε ιδιαίτερα. Ο αρχιμουσικός Βασίλης Χριστόπουλος με τη ζεστασιά των χάλκινων και όλων των πνευστών οργάνων αλλά και με ολόκληρη την Κρατική Ορχήστρα στην καλή της ώρα, ανέδειξε όλες τις πτυχές και το μεγαλείο του έργου με τη θαυμάσια ερμηνεία του!
Η Ραψωδία σ’ ένα θέμα του Παγκανίνι, από τα γοητευτικότερα έργα του Ραχμάνινοφ, είναι εμπνευσμένη από το περίφημο 24ο Καπρίτσιο για σόλο βιολί του Νικολό Παγκανίνι (1782-1840). «Ο όρος Ραψωδία που επέλεξε για το έργο υποδηλώνει δυνητικά μια υπερβολικά ελεύθερη χρήση του υλικού του Παγκανίνι», διαβάζουμε στο άκρως επιμελημένο πρόγραμμα της Κ.Ο.Α. που μας προσφέρεται δωρεάν παρά τον ισχνό της προϋπολογισμό. Η πρεμιέρα του έργου έγινε στη Βαλτιμόρη στις 7 Νοεμβρίου του 1934 με την Ορχήστρα Φιλαδέλφεια υπό τον Λεοπόλδο Στοκόφσκι και με σολίστ τον συνθέτη.
Η ορχήστρα αναγγέλλει το θέμα του μεγάλου βιρτουόζου του βιολιού και λίγο αργότερα το πιάνο μπαίνει δυναμικά για να ξεκινήσει ένας συναρπαστικός διάλογος ανάμεσά τους. Και ενώ ακούμε το σπιρτόζικο, γεμάτο χάρη και ζωή θέμα του Παγκανίνι, ξαφνικά εισβάλλει με πολύ εκλεπτυσμένο τρόπο από το πιάνο το Dies Irae που είναι μέρος της νεκρώσιμης ακολουθίας των ρωμαιοκαθολικών. Τι ήταν αυτό που έκανε τον Ραχμάνινοφ να παρεμβάλει τον θάνατο στον ξέφρενο ύμνο της χαράς της ζωής; Μήπως ήθελε να αναχαιτίσει τον καλπασμό του θριάμβου της ζωής και τον κίνδυνο να εκτραπεί σε ύβρι; Αναζητώντας τους παράλληλους διαλογισμού, θα τολμούσαμε να υποθέσουμε ότι το Dies Irae λειτουργεί εδώ όπως ο Αχιλλέας στο ποίημα του Καβάφη «Τρώες»: «Μα πάντα κάτι βγαίνει και μας σταματά».
Για μας ήταν η μαγική ώρα μιας εκθαμβωτικής μουσικής γεμάτης ποίηση, χρώματα και φαντασία, μια εξαίσια συνομιλία ανάμεσα σε δύο μεγαλοφυείς μουσικούς που ερμηνεύτηκε άριστα τόσο από τον σπουδαίο, δεξιοτέχνη πιανίστα, Τίτο Γουβέλη, όσο και από τον διακεκριμένο αρχιμουσικό Βασίλη Χριστόπουλο που οδήγησε την ορχήστρα του σε μια αλησμόνητη ερμηνεία.
Η μορφή του Henry Purcell (1659-1695) δέσποζε στην Αγγλία με τον όγκο και την ποιότητά της σε όλες τις μουσικές φόρμες. Ωστόσο, μετά τον θάνατό του το έργο του είχε λησμονηθεί, με εξαίρεση την όπερά του Διδώ και Αινείας. Να θυμηθούμε ότι η αναβίωσή του οφείλεται στον William Christie και στους Les Arts Florissants. Ο Purcell δεν είχε διαδόχους, έτσι ο Έλγκαρ με την εκρηκτική επιτυχία των Παραλλαγών «Αίνιγμα» αναπτέρωσε το ηθικό των Άγγλων που ένιωσαν υπερήφανοι και θεώρησαν τον Έλγκαρ συνεχιστή του περίφημου αγγλικού ύφους.
Ένα βράδυ αυτοσχεδιάζοντας στο πιάνο ο Έλγκαρ συνέλαβε τη σύνθεση που εξελίχθηκε στις Παραλλαγές «Αίνιγμα» και τον έκαναν σε μια νύχτα τον διασημότερο μουσικό της Αγγλίας. Γιατί ονομάστηκε Αίνιγμα; Γιατί, όπως αναφέρει ο συνθέτης στο πρόγραμμα της πρεμιέρας του έργου του, που έγινε στις 19 Ιουνίου του 1899 στο Λονδίνο υπό τη διεύθυνση του Χανς Ρίχτερ: «Πέραν, μέσα και πάνω από όλο το έργο ένα άλλο θέμα κινείται, αλλά δεν παίζεται… Έτσι, το βασικό θέμα δεν ακούγεται ποτέ». Κανένας δεν κατάφερε να ταυτοποιήσει το θέμα που δεν ακούγεται. Κι αυτό το πέπλο μυστηρίου ήταν ίσως η αιτία της δημιουργίας του μύθου που ακολουθεί το έργο!
Στο «Αίνιγμα», εκτός από τον συμβολισμό των συλλαβών του ονόματος του συνθέτη, η ορχήστρα παρουσιάζει μια μουσική εικόνα των φίλων του. Υπάρχουν ακόμα προσωπογραφίες προσφιλών του προσώπων, όπως της συζύγου του, μαθητών, συνεργατών, γνωστών του, αλλά κάνει την εμφάνισή του και ένα πρόσωπο από την Παλαιά Διαθήκη με το όνομα Νεμρώδ και επειδή ο Νεμρώδ εκτός από κατακτητής ήταν και γενναίος κυνηγός θέλησε να τιμήσει τον επιστήθιο φίλο του August Jaeger που το όνομά του στα γερμανικά σημαίνει κυνηγός. Η σύνθεση τελειώνει με τη μουσική αυτοπροσωπογραφία του, δοσμένη μέσα από τα αρχικά του χαϊδευτικού του ονόματος E.D.U., Edoo, όπως τον αποκαλούσε η σύζυγός του. Και στις Παραλλαγές «Αίνιγμα» οι ερμηνείες ήσαν υψηλές και οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι ο μαέστρος και η ορχήστρα του έκαναν το παν για να μην αποκαλυφθεί το «Αίνιγμα» και να συνεχίσει να πλανάται το μυστήριο!
