ΣΟΦΟΚΛΗΣ ΧΡΗΣΤΟΥ
της Αναστασίας Αβούρη
«Χαρές και πλούτη κι αν χαθούν, και τα βασίλεια κι όλα,
τίποτα δεν είναι σαν στητή, μένει η ψυχή κι ολόρθη»
Διονύσιος Σολωμός
Το παραπάνω μότο από τον εθνικό μας ποιητή θα μπορούσε να χαρακτηρίσει απόλυτα τον Σοφοκλή Χρήστου, Έλληνα ζωγράφο,
με ένα ιδιάζον βιογραφικό. Γεννήθηκε το 1932 στην Αθήνα, στο Θησείο. Το 1944, έντεκα ετών, και ενώ είχε αρχίσει να διαφαίνεται η Απελευθέρωση, αρνούμενος να υπακούσει στα γερμανικά κελεύσματα να σταματήσει, δέχτηκε έναν όλμο που του στέρησε τα δυο του χέρια και το ένα μάτι, μετατρέποντας συγχρόνως το σώμα του σε «χάρτη βλημάτων». Θα μπορούσε αυτό να είναι το τέλος της ζωής του. Αλλά όχι. Το γεγονός πως κατόρθωσε να σπουδάσει ζωγραφική στην ΑΣΚΤ καταδεικνύει ότι η μοίρα και ο ίδιος είχαν αλλιώς αποφασίσει.
Η θυσιασμένη αρτιμέλεια δε στάθηκε εμπόδιο ούτε στη μετέπειτα καλλιτεχνική του εξέλιξη του, με την εξαίρεση, εν μέρει, της προβληματικής του όρασης που τον απέτρεψε από τη χρήση του χρώματος. Έτσι, αν εξαιρέσουμε μερικά αχνά χρωματιστά έργα του, τα άλλα είναι ασπρόμαυρα. Λες και η «ρομαντική» χροιά του καλλιτεχνικού ασπρόμαυρου στη φωτογραφία ισχύει και στη ζωγραφική.
Παρατηρώντας κανείς τα έργα του Χρήστου θα περίμενε να εντοπίσει στοιχεία των δασκάλων του: κάτι από τον ιδεαλισμό του Παρθένη, ή από τη γεωμετρική αφαίρεση, το μινιμαλιστικό τύπο ανθρώπου του Μόραλη, στοιχεία από τον ακαδημαϊσμό του Γεωργιάδη, ή τα πλακάτα χρώματα του Παπαλουκά. Συνηθίζεται εξάλλου να αναζητούμε στους καλλιτέχνες τις μορφολογικές ρίζες ή τις τεχνοτροπικές επιδράσεις, όπως και σε όλες τις άλλες μορφές της πνευματικής έκφρασης. Όμως στην περίπτωση του Χρήστου είναι δύσκολο να καταγράψουμε μετά πάσης βεβαιότητας μια κυρίαρχη επίδραση. Σαν ο ζωγράφος να αναχώνεψε όλους τους δασκάλους του και από το επιτυχές ή ευτυχές μείγμα να γέννησε έργο νέο και πρωτότυπο.
Ας πάρουμε από την αρχή τα έργα και ας κοιτάξουμε με προσοχή. Κατ’ αρχάς τη θεματική του, που αντλείται επιμόνως από το αστικό τοπίο. Τα αρχαία μνημεία που περιβάλλουν την ιστορική περιοχή του Θησείου, της περιοχής που γνωρίζει, ζει και κινείται «συμπορεύονται» εικαστικά με νεοκλασικά και νεότερα κτίσματα, δρομάκια, μαγαζιά του κέντρου. Ο Παρθενώνας, ο ναός της Απτέρου Νίκης, τα Προπύλαια εικονίζονται μέσα στο παρόν των σοκακιών της Πλάκας, πάνω από τις μορφές των πραγματευτάδων και από τις τσίγκινες στέγες των πρόχειρων νοικοκυριών. Και δεν είναι διόλου παράταιρο ή αντιφατικό μέσα από δύο μεγαλοπρεπείς κίονες και ένα αέτωμα στην Πύλη της Ρωμαϊκής Αγοράς να διακρίνεις μια κεραμοσκεπή της Παλιάς Αθήνας πλάι σε έναν αρχαίο κίονα. Προέκτασή τους στους τέσσερις ορίζοντες της ελληνικής περιφέρειας και ιστορίας ο Ναός της Ήρας στην Ολυμπία, το Γεφύρι της Άρτας, ο Κάμπος της Χίου, τα καλντερίμια της Σκύρου, το Τζαμί των Ιωαννίνων, και το Κάστρο του Ναυπλίου. Η δημιουργία μιας χρονογεωγραφίας της μακραίωνης ελληνικής ιστορίας, των μύθων και των θρύλων της ολοκληρώνεται με τα θαλασσινά τοπία, φυσική προέκταση των πόλεων αλλά και της ελληνικής «μαγιάς» του Πνεύματος, της Τέχνης, του Είναι. Εξαίρεση αποτελούν κάποια πορτρέτα και γυμνά με εμφανή την ελληνοπρέπεια σαν δείγμα κι αυτό μιας υψηλής αρχαίας καταγωγής, από την οποία δεν του είναι δυνατόν να αποσχιστεί. Με άλλα λόγια ο καλλιτέχνης εργάζεται με ό,τι συλλαμβάνει το μάτι του∙ και στην περίπτωση του Χρήστου, ισχύει κυριολεκτικά ο ενικός αριθμός.
Από τα έργα αχνά ζωγραφισμένα, με χρώματα παλ, θα σταθώ για λίγο στην γαλαζόχρωμη ακουαρέλα «Δρομάκι της Παλιάς Αθήνας» έργο του 1953, όπου το ελάχιστο γαλάζιο εναλλασσόμενο ή διαλεγόμενο με το άσπρο δημιουργούν την εντύπωση μιας ιδανικής πολιτείας, η οποία προχωρεί στο βάθος με κλασικίζουσα κίνηση.
Όταν το θέμα είναι ο αστικός χώρος, τα σπίτια, οι οικοδομές, οι εργάτες, τότε η εικόνα έχει την απαιτούμενη αφαίρεση από το συγκεκριμένο αλλά και την αρμόζουσα δέσμευση από την αλήθεια της, που δίνει στο έργο μια διάσταση ονειρική. Στα θαλασσινά του θέματα πάλι κυριαρχούν τα ημιτόνια της σκιάς διαβαθμισμένα από αχνά διαγραφόμενα έως σχεδόν λευκά. Κι εδώ, όπως και στα περισσότερα της ύστερης δημιουργίας του είναι το πενάκι και η σινική μελάνη τα μέσα με τα οποία δημιουργεί εικόνες εκπληκτικής λεπτομέρειας. Τα τοπία του μοιάζουν νεογέννητα μέσα στο γλαυκό φως, ονειρικά, τα μοναστήρια εξαϋλωμένα, προφανώς για να τονιστεί σχεδιαστικά ο υπερβατικός τους χαρακτήρας. Και όταν με μικρές πινελιές ο καλλιτέχνης προσθέτει έναν ελαφρό κυματισμό στη θάλασσα π.χ., τότε η θάλασσα αποκτά επιπλέον μια πνευματοποιημένη υλικότητα.
Ο Χρήστου δε δημιούργησε μόνον εντός των τειχών. Ταξίδεψε σε όλη την Ελλάδα. Ζωγράφισε με την ίδια ψυχική διάθεση γεφύρια, εκκλησίες μοναστήρια, μνημεία και ό,τι έκρινε πως άξιζε να απεικονιστεί. Και κάθε φυσικό τοπίο το μετέτρεπε σε ψυχικό.
Από την άποψη της σύνθεσης παρατηρούμε αυστηρά οργανωμένα τα επίπεδα, σε απόλυτη ισορροπία, θα λέγαμε με τις μορφές. Αν και τεχνοτροπικά ο ρεαλισμός εμφανίζεται ως η πλέον έγκυρη απάντηση, το έργο του περιλαμβάνει σαφή δείγματα μεταιμπρεσσιονιστικής ελαφρότητας και απελευθέρωσης της γραμμής, ενώ παράλληλα υιοθετεί τη συναισθηματική φόρτιση της λυρικής αφαίρεσης.
Συμπερασματικά θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι ο Σοφοκλής Χρήστου αντιπαρέθεσε στην ατυχία τη χαρά της δημιουργίας και την ομορφιά της τέχνης του η οποία έρχεται κατευθείαν από την ομορφιά της ψυχής του. Υπό αυτήν την έννοια και οπτική υπακούει σε μια εσωτερική παρόρμηση η οποία αναβαθμίζει την ύλη μετατρέποντάς την σε ιδέα, προσδίδοντάς της ποιητικότητα, εσωτερικότητα, πνευματικότητα. Κι εδώ είναι που τον διευκολύνει η μονοχρωμία, ή καλύτερα η έλλειψη χρώματος. Οι τονικές διαβαθμίσεις μεταξύ του μαύρου και του άσπρου υπογραμμίζουν και υποστηρίζουν τη λεπτομέρεια, προβάλλουν την ουσία, απορρίπτοντας το περιττό, επισημαίνοντας την υποδήλωση. Αλλά και όπου υπάρχει το χρώμα, στα πρώτα, κυρίως, έργα του, η προσωπική σφραγίδα είναι εμφανής, ιδίως στα πορτρέτα στα οποία προσπαθεί να δώσει χαρακτηριστικά της ψυχής. Σώματα γυμνά, αληθινά καθημερινά με σαφή περιγράμματα και πλαστικούς όγκους. Ωστόσο υπάρχουν και γυμνά που έχουν κάτι από την κλασική αρχαιότητα – στάση, κίνηση, λύγισμα του γόνατου, τέντωμα του χεριού. Στη ζωγραφική του τα εικονιζόμενα έχουν τη δική τους αλήθεια και οντότητα. Θα έλεγε κανείς πως είναι τα πιστά αντίγραφα των πλατωνικών ιδεών, πιστά απεικάσματα των αληθινών ουσιών, αυτών που ο συγκεκριμένος χώρος κάποτε φιλοσοφικά γέννησε. Τέχνη και πραγματικότητα είναι συγκοινωνούντα δοχεία. Στην περίπτωση του Χρήστου η ζωή και η τέχνη επικοινώνησαν για να προσδώσουν στον άνθρωπο το μύθο του.
Ο Σοφοκλής Χρήστου έχει παρουσιάσει τα έργα του σε πολλές ατομικές και ομαδικές εκθέσεις στην Ελλάδα (Αθήνα, Κρήτη, Ιωάννινα, Άρτα, Λάρισα, Καλαμάτα, Χίο, Κέρκυρα κτλ) και στο εξωτερικό (ΗΠΑ, Ελβετία, Μ. Βρετανία, Γερμανία, Ρωσία, Γαλλία).
